M uxtor xudo yq ulov jurnalistikaga

Suhbat bo‘yicha reyting topshiriqlari
1. Suhbat ja n ri tafsilotlarini s o ‘zlab bering.
2. Suhbat ja n rid a ijod etgan ustoz ju m a listla m i bilasizmi?
3. 0 ‘zbek jurnalistikasi suhbat ja n rid a k o ‘p ijod qiigan Anvar
Jo ‘raboev ijodi haqida to ‘xtaling.
4. Suhbat qanday turlarga bo ‘linishini sharhlang.
5. Suhbat janrin ing asosiy vazifasi nimalardan iborat?
212

---

6. 
Suhbat janrining qaysi turida suhbat so'ngida muxbir sharhi
beriladi?
Suhbat bo‘yicha nazorat savollari
1. Suhbat jan ridagi ba ’zi m ateriallarni sanang.
2. Suhbat-monolog hamda sahbat-dialogga m isollar keltiring.
3. Radiosuhbat qanday tayyorlanadi?
4. Telesuhbat xususiyatlarini aytib bering.
5. Suhbat ja n ri O A V faoliyatida qanday ruknlar ostida berib
borilishini bilasizmi?
9.3. Maqola
Tahliliy publitsistikaning markaziy janri - maqoladir. 
Maqola 
so‘zi 
arabcha bo ‘lib, aytilgan so‘z degan m a’noni bildiradi. Maqola deb jamiyat 
hayotining biror sohasi b o ‘yicha m a’lum bir masala, muammo ko‘tarib 
chiqilgan publitsistik materialga aytiladi. Maqolada muayyan mavzu 
yuzasidan hayotdan olingan fakt, voqea va hodisalarni umumlashtirish 
asosida m a’lum bir fikrlar, taklif va mulohazalar oldinga suriladi, ilmiy, 
nazariy, amaliy va publitsistik — ijtimoiy-siyosiy xulosalar chiqariladi. 
Publitsistikaning bu janri insonning tashqi dunyoni bilishdagi eng muhim 
nazariy uslubi - deduksiya, tahlil, tadqiqotga asoslanadi. Agarda axboriy 
janrlar jamiyat hayotining ko ‘zga ko‘rinib turgan tashqi jihatlari - yuz 
bergan voqea va hodisa, faktlami aks ettirish, tahliliy publitsistikaning 
boshlang‘ich janri bo ‘lgan korrespondensiya esa bu fakt voqea va 
hodisalarning sababi va oqibati, y a’ni mohiyatini bilish uchun olib borilgan 
dastlabki urinish, hayotning chuqur qatlamlariga kirib borish uchun 
qo‘yilgan dastlabki qadamdan iborat b o‘Isa, maqolani ana shu fakt, voqea 
va hodisalarning mohiyatini to ‘la ochib berish, hayotning eng chuqur 
qatlamlariga keragicha, lozim darajagacha kirib borish, maqsadga imkon 
darajasida to ‘la enshishga qiyos qilish mumkin. Y a’ni, maqola janrining 
asosiy xususiyati hayot voqea, hodisalari, faktlar majmuasini chuqur tahlil 
va tadqiq etish, ulardan zarur nazariy, arnaliy va publitsistik xulbsalar 
chiqarishdir. Boshqacha qilib aytganda maqola insonning dunyoni 
anglashdagi muhim quroli, bemisl vositasidir. 
< '.
213

---

Maqola janri jamiyat hayotining barcha sohalarini qamrab oladi. Unda 
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-ishlab chiqarish, madaniy-ma’naviy hayotning 
barcha muhim masalalari o ‘z ifodasini topadi. Mazkur janrda jamiyatning 
shu kundagi, ayni zamondagi hayoti borasidagi fakt, voqea va hodisalar 
shu kun, ayni zamon uchun yoritiladi, boshqacha qilib aytganda maqola 
uchun eng muhim talab uning shu kun uchun zarurligi, publitsistikligidir.
Maqola ijtimoiy hayotning barcha sohalarini aks ettirar ekan, u o ‘z 
navbatida mavzu jihatidan turli xillarga boiinadi. Bular — ijtimoiy- 
siyosiy 
mavzulardagi 
maqolalar, 
iqtisodiy-ishlab 
chiqarishga 
bag‘ishlangan maqolalar va madaniy-ma’naviy mavzularga tegishli 
maqolalardir.
Ijtimoiy-siyosiy mavzulardagi maqolalar o ‘z navbatida ichki va tashqi 
mavzulardagi maqolalarga boiinadi. Ichki mavzudagi maqolalar mamlakat 
ichki hayotini o ‘zida aks ettirsa, tashqi mavzulardagi maqolalar xalqaro 
hayot va boshqa mamlakatlarda yuz bergan voqealarga baglshlanadi. 
Maqolalar yana yozilish nuqtai nazaridan nazariy va amaliy maqolalarga 
boiinadi.
Nazariy maqolalar har bir soha, mavzu yoki masalanmg eng chuqur 
asosiy-nazariy masalalarini o ‘zida aks ettirsa, amaliy tarzdagi maqolalar 
ana shu nazariy masalalami hayotga tatbiq etishga xizmat qiladi. Maqola 
uchun mavzu qilib olingan masalaga qarash, jurnalistning hayotdagi fakt, 
voqea va hodisalarga munosabati nuqtai nazaridan maqolalar ijobiy yoki 
tanqidiy bo iish i mumkin. Yozilish uslubi bo ‘yicha esa maqolalar ilmiy, 
adabiy-badiiy, publitsistik, hajviy va boshqa xillarga boiinadi. Bu 
maqolalarning har biri o ‘z navbatida yuqorida zikr etilgan maqolalar 
xillariga taalluqli b o iish i mumkin.
Maqolalar hajmiga qarab kichik yoki yirik maqola tarzida b o iish i 
mumkin. M a’lum mavzuga baglshlangan va bir paytda yozilgan 
maqolalarga esa maqolalar turkumi deyiladi.
Maqolalarning bunday xilma-xilligi publitsistikaning muhim qismi 
b o ig a n tahliliy publitsistikaning o ‘zida ijtimoiy hayotning barcha 
sohalarini qamrab olishi va ilmiy-adabiy-publitsistik ijodning xilma-xil 
usullaridan keng foydalanishini k o ‘rsatadi. Binobarin, maqolada fanning, 
dunyoni bilishning umumlashtirish, tadqiqot kabi y o lla ri bilan bir qatorda
214

---

adabiyot va san’atning obraz va obrazlilik, syujet, kompozitsiya va boshqa 
tasviriy vositalari ham o ‘z ifodasini topadi. Ammo uning eng muhim va 
birinchi o ‘rinda turuvchi uslubiy-ijodiy vositasi bu - publitsistik tadqiqot 
hisoblanadi.
Maqola asosan ommaviy axborot vositalarining gazeta va jum al kabi 
kolm ishlarida, shuningdek almanax, to ‘plam va kitoblarda asosiy o ‘rin 
oladi. Nazariy turdagi ilmiy, adabiy-badiiy va boshqa maqolalar asosan 
jurnallardan joy oladi. Gazetalarda ko‘proq publitsistik maqolalar bosiladi. 
Ommaviy axborot vositalarining radio va televideniye kabi ko‘rinishlarida 
maqola janri radio chiqishlar va televizion k o ‘rsatuvlar degan nom bilan 
o ‘z aksini topadi. Axboriy agentliklar ham ayrim hollarda maqola janridan 
foydalanadilar. Internetda ham maqola beriladi, u sayt degan nom oladi.
Maqola qaysi xil va turda bo lm asin m a’lum bir umumiy tuzilishga, 
kompozitsiyaga ega b o iad i. Maqolada birinchi o lin d a unda oldinga 
surilayotgan fikr, aytilmoqchi b o ig a n m a’no turadi. Y a’ni, jurnalist 
hayotning m a’lum bir sohasi, m a lu m bir mavzu bo‘yicha olib borgan 
kuzatishlari, topgan fakt va yangiliklari, b o iib o lg a n voqea va hodisalar 
asosida o ‘quvchiga yangi bir fikr, yangi gap aytishi lozim. Bu esa 
muallifning bu sohani qanchalik yaxshi bilishi, uning barcha tomonlaridan 
xabardor bo iish i, o ‘sha soha uchun qanday yangiliklar, yangi yechimlar 
taklif qila olishidan kelib chiqadi. Bu esa jurnalistdan o ‘sha soha bo‘yicha 
chuqur ixtisoslikka ega b o lish in i talab qiladi. Masalan, sanoat haqida 
maqola yozish uchun shu sohaning yetuk mutaxassisi darajasida bilish, 
iqtisod sohasida yozish uchun esa iqtisodchi, huquq sohasida yozish uchun 
esa huquqshunos, san’atga oid maqola yozish uchun san’atshunos b o lish , 
yoki bu sohani chuqur bilib olish shart. Bu talab hayotning barcha sohalari 
uchun ham taalluqlidir. Ammo bu yetarli emas. Maqola yozuvchi jurnalist 
o‘sha sohaning mutaxassisi darajasida bilimga ega b o lis h bilan birgalikda 
mazkur masala hozirgi davr uchun, shu kun uchun n echoglik ahamiyatli 
ekanligini, uning yechimi hayot uchun, taraqqiyot uchun qanchalik zarur 
ekanligini ham chuqur tushunishi, bilishi, his qilishi lozim. Bu esa -
publitsistikaning bosh talabi, shuning uchun ham maqola tahliliy 
publitsistikaning asosiy janri hisoblanadi.
215

---

Maqola uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lgan fikr, mulohaza esa 
hayotdagi fakt, voqea va hodisalarni umumlashtirish, tahlil va tadqiq qilish 
natijasida vujudga keladi. Fakt, voqea va hodisalarning tahlili esa 
maqolaning mavzusi, qaysi sohaga bag‘ishlanganligi ya’ni tur va xiliga 
bogliq. Chunonchi, ilmiy maqolada asosan ilmiy tadqiqot, ijtimoiy-siyosiy 
mavzudagi 
maqolada 
esa 
ijtimoiy-siyosiy 
tadqiqot, 
adabiy-badiiy 
maqolada adabiy-badiiy tadqiqot va hokazo olib boriladi. Yuqoridagi 
tadqiqot turlari orasida publitsistik tadqiqot asosiy o ‘rin tutadi.
K o‘rinib turibdiki, axboriy publitsistikada markaziy o ‘rm tutuvchi 
fakt, voqea va hodisalar tafsiloti maqolada m a’lum bir fikr, g ‘oyani 
tasdiqlash uchungina xizmat qiladi. Maqolaninig asosiy maqsadi ijtimoiy 
hayotning u yoki bu muammolarini aks ettirish va jamoatchilik fikriga 
havola etishdir. Maqolaninig till va uslubi masalasiga kelsak u rasmiy, 
ilmiy, adabiy-badiiy, hajviy, publitsistik uslubda yozilishi mumkin, bu 
maqolaning mavzusi va o ‘z oldiga qo‘ygan maqsadidan kelib chiqadi. 
Mazkur janrda adabiy-badiiy vositalar ham o ‘z о i n i da qoilaniladi, 
masalan, ilmiy maqolada bunday vositalardan foydalanilmaydi. Ommaviy 
jumalistika 
nashrlarida 
bosiladigan 
publitsistik 
maqolalarda 
bu 
vositalardan m a’lum darajada foydalanilsa, adabiy-badiiy jumallarda 
beriladigan, ijtimoiy hayotni yorituvchi maqolalarda bu vositalar keng 
qoilaniladi.
Binobarin, maqolaning til va uslubi, adabiy-badiiy vositalardan 
foydalanish maqolaning tipi va xiliga bogliqdir. 
Maqola janri 
jurnalistikada juda qadimdan keng qoilanilib keladi. Jahon jurnalistikasi, 
rus va o ‘zbek jurnalistikasida maqola janri ijtimoiy fikrning shakllanishi va 
taraqqiyotida, ilm-fan, madaniyat va m a’naviyatning o'sishida katta rol 
o ‘ynab kelgan. Jumladan, Turkiston Milliy uyg‘onish davri jurnalistikasida 
maqola milliy mustaqillik g ‘oyasining shakllanishi, mustamlakachilik 
zulmi, jaholat va qoloqlikka qarshi kurash, m a’naviyat va m a’rifatning 
taraqqiy etishiga xizmat qiigan. Atoqli o‘zbek adiblari M.Behbudiy, 
M.Abdurashidxonov, A.Avloniy, C hoipon, Fitrat, A.Qodiriy va boshqalar 
vatan mustaqilligi, xalq erki uchun kurashda mazkur janrdan keng 
foydalanganlar.
216

---

Kommunistik tuzum davrida maqola janri yakka g ‘oya hukmdorligi 
uchun xizmat qilib keldi. Shuning uchun ham bu davrda bu janrning bosh 
maqola, propagandistik (targ‘ib etuvchi) maqola kabi xillari o ‘ylab topildi 
va keng qo‘llanildi. 0 ‘z milliy mustaqilligiga erishgan respublikamizda 
maqola janri mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ulkan ijtimoiy- 
siyosiy, iqtisodiy va madaniy-ma’naviy islohotlami amalga oshirishda, 
milliy istiqlol mafkurasini ommaga singdirishda, madaniyat va m a’rifat 
taraqqiyotida x izmat qilib kelmoqda.
«Xalq so‘zi» gazetasining 2005-yil 7-sentyabr sonida pedagogika 
fanlari doktori, professor Sh.Qurbonovning «Barkamol avlod: Tarbiya 
tizimining m as’uliyati» sarlavhali maqolasi bosilgan. Nazariy maqola 
tarzida yozilgan bu materialda mamlakatimizda ta’lim -tarbiya sohasida 
olib borilayotgan katta islohotlar, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining 
bajarilish jarayonlari haqida so‘z boradi. M uallif masalaga chuqur 
yondashib, uning mohiyatini ochib beradi. Gazetaning shu sonida bosilgan 
ikkinchi maqola - jurnalist Z.Ashurovaning «Baxt qo rg'oni darz 
ketmasin» sarlavhali materiali esa amaliy-ijodiy maqola xiliga kiradi. 
Unda oilani mustahkamlash, farzand tarbiyasi masalalari hayotdan olingan 
fakt va misollar asosida ochib beriladi. Jurnalist M.Xolmatovaning 
gazetaning 2005-yil 7-yanvar sonida bosilgan «Bir hovuch suv» sarlavhali 
maqolasi ham yuqoridagi kabi m a’naviy mavzuda bo‘lib, unda suvning 
tabiatdagi va inson hayotidagi о 'm i, qimmati bayon etiladi. M uallif o ‘z 
fikrlarini tasdiqlash uchun turli hayotiy voqealar, rivoyatlarga murojaat 
qiladi, 
obrazli 
vositalardan 
keng 
foydalanadi. 
Tarixchi 
olim 
M.Isomiddinovning « 0 ‘zbekiston ovozi» gazetasining 2005-yil 4-aprel 
sonida «Moziy ibtidosi» rukni ostida bosilgan «Biz bilgan va bilmagan 
tarix» sarlavhali maqolasi esa ilmiy maqolaning namunasi b o ‘lib, unda 
respublika qadimshunos olimlari olib borayotgan ishlar, bu sohada 
topilgan yangiliklar haqida hikoya qilinadi. Maqola ilmiy-ommabop 
uslubda yozilganligi bilan gazetxonga m a’qul b o iish i shubhasiz. Jurnalist
O.Shodmonalievning «Tutzorlar uvoli - pillachilik zavoli» sarlavhali 
maqolasi esa («Xalq so‘zi», 2005-yil, 18 fevral) qishloq x o ‘jaligining 
muhim muammolaridan biri - republikamizda pilla qurtini boqish uchun 
zarur b o ig a n tut daraxtlarini parvarish qilish, asrab-avaylash masalasiga
217

---

bag‘ishlangan. Shoir Sirojiddin Sayyidning «Tajovvuz yoxud yana 
Tojikiston alyumin zavodi haqida» sarlavhali maqolasi («Xalq so ‘zi» 
2005-yil, 13-sentyabr) tanqidiy ruhda b o iib , unda qo‘shni Tojikiston 
respublikasining Surxondaryo viloyatining janubiy hududlariga tutash 
joyida o ‘mashgan alyumin zavodidan chiqqan zaharli moddalar voha 
tabiati va aholisining hayotiga xavf solayotganligi ochib tashlanadi. 
jurnalist B.Egamqulovning gazetaning shu yil 22 fevral sonidan joy olgan 
«Tekshir-tekshir o ‘yini» sarlavhali tanqidiy maqolasi esa korxona va 
muassasalarda olkazilayotgan o ‘rinsiz tekshirishlarning zarari masalasiga 
bag'ishlangan
Maqolaning yana bir turi «Jurnalist tekshiruvi» deb nomlanadi va 
unda jurnalist hayotda uchraydigan biror salbiy voqea, holat va masala 
tadqiq qilinib, o ‘z munosabatini bildirilgan holda yoritiladi. Mazkur 
turdagi materiallarni alohida bir janr degan fikrlar ham mavjud. Ammo 
unda ham maqola janriga xos b o ig an belgilar - hayotdagi fakt va voqealar 
chuqur tahlil qilinib, tegishli xulosalar chiqarilishi asosiy o ‘nn tutishi 
nuqtai nazaridan bu xildagi publitsistik asarlar ham maqola janriga oid, 
deb hisoblaymiz. «Jurnalist tekshiruvi» deganda mazkur materialning 
yozilish jarayonida qollanilgan usul ham tushunilishi mumkin, ammo bu 
o‘rmda bu usul natijasida vujudga kelgan ijodiy mahsulot nazarda 
tutilayotir. «Xalq so‘zi» gazetasining 2005-yil 14-sentyabr sonida jurnalist 
A.Haydarovning «G‘a t-g cat qiigan karnaychi» sarlavhali jurnalistik 
tekshiruvi bosilgan. Unda Buxoro viloyati Q o rako l tumanidagi «Yangi 
bozor» shirkat xo ‘jaligi a’zosiga xo‘jalik rahbarlari ko'rsatgan nohaqliklar 
hikoya qilinadi. Uni gidronasosning ayrim qismlarini o'g'irlashda 
ayblaydilar va u katta qiyinchiliklar bilan o ‘zining haqligini isbotlaydi.
Materialda ayrim huquq xodimlarining masalaga bir tomonlama 
yondashib adolatsizlikka y o ‘l qo‘yishlari ham ochib tashlangan.
X. Eshmatovning gazetaning shu yil 10 yanvar sonida bosilgan « Q o l 
uchida tuzilgan shartnoma» jurnalistik surishtiruvida esa Toshkent shahar 
«Yakkasaroy aksiyadorlik jamiyatining 3-mineral suv ishlab chiqarish sex 
mudiri va jam iyat raisi bilan o ‘zi boshqarayotgan sexni o ‘z qaramogciga 
olish bo‘yicha shartnoma tuzganligi, keyinchalik esa jam iyat rahbarlari bu 
shartnomaga amal qilmaganliklari haqida so‘z boradi.
218

---

Jurnalist masalaning mohiyatini tekshirib, nohaq sarson qilingan va 
huquqiy kamsitilgan fuqaroni himoya qiladi.
Gazetalarda «Jurnalist tekshiruvi» rukni ostida beriladigan maqolalar 
tez-tez uchrab turadi. Bu turdagi maqolalarning oddiy maqolalardan farqi 
shundaki ularda har bir fakt u katta yoki kichik, ahamiyatli yoki 
ahamiyatsiz bo lm asin albatta tekshirilishi va o ‘z o ‘rnida ishlatilishi lozim. 
Jurnalistning biror fakt yoki m alum ot yoxud voqeani bayon etishda y o l
q o‘ygan xato va chalkashliklar keyinchalik yomon oqibatlarga -
materialning 
tekshirilish jarayonida 
tasdiqlanmasligi 
va 
oqibatda 
jurnalistgina emas, uni o ‘z sahifalarida e lo n qilgan nashr ham javobgar 
b o iish i mumkin. Boshqacha qilib aytganda, jumalistikaning haqqoniylik 
tamoyili boshqa janrlardagi materiallardan ham. k o l a bu janrda aniq va 
t o l a qollanilishi talab etiladi. M aqola janri jurnallar sahifalaridan ham 
keng o ‘rin olishi hammaga m alum . Chunki ijtimoiy hayotning chuqur 
qatlamlarini yorituvchi bu jurnalistika turi uchun yuz berayotgan fakt va 
voqealarning mohiyatini ochib beruvchi bu janr q o l keladi. Maqola janri 
jurnallarning barcha turlaridan doimiy o ‘rin oladi. Jumladan, ijtisodiy— 
siyosiy jurnal b o im ish «Tafakkur» jumalining deyarli har bir sonida 
mamlakatimiz moddiy va m a’naviy hayotining turli masalalarini aks 
ettiruvchi, shu kun uchun muhim va dolzarb muammolarni k o larib
chiquvchi maqolalarni ko‘rishimiz mumkin. Masalan, mazkur jurnalning 
birgina - 2005 yil, 1-sonida bosilgan maqolalarga ko ‘z tashlasak 
fikrimizning yaqqol isbotini k o lishim iz mumkin. Jurnal Respublika 
M a’naviyat 
markazining 
rahbari, 
publitsist 
Q.A’zamning 
«Milliy 
qadriyatlar: tiklanish zamoni» sarlavhali maqolasi bilan ochiladi. «Millat 
va m a’naviyat» rukni ostida berilgan bu maqolada jamiyatimizda yuz 
berayotgan ulkan m a’naviy 
islohotlar, 
barcha sohalardagi milliy 
qadriyatlarimizning tobora tiklanib, hayotimizga singib borayotganligi 
qator misollar bilan yoritib beriladi. Taniqli adabiyotshunos, 0 ‘zbekiston 
qahramoni O.Sharafutdinovning «Yangi asr muammolari» rukni ostida 
bosilgan «Ekologiya va jurnalistika» sarlavhali maqolasida esa shu 
davrning eng hayotiy va dolzarb muammosi b o im ish tabiatni asrash 
masalasi qalamga olinadi. Adib o‘z maqolasida insoniyatni uni kutib 
turgan katta ekologik tanazzul va halokatdari ogoh qiladi. «XXI asr
219

---

insoniyat tarixidagi farovonlik va baxtiyorlik asri emas, balki odamzot 
yashaydigan so‘ngi asr b o iib qolsa ham ajab e m a s d e b yozadi u. Buning 
uchun yer yuzida yadro urushi b o iish i yoki bakteriologik qurollarni ishga 
solish shart emas. Buning uchun hozirgi ekologik tanazzulning o ‘zi 
kifoya». M uallif bunga misol qilib Orol dengizining qurib qolishi, 
havoning ifloslanishi va tabiat ustidan keng miqyoslarda olkazilayotgan 
zug‘umlarni misolga keltiradi.
Taniqli adabiyotshunos N.Karimovning jurnalning mazkur sonidan joy 
olgan «Asr tengdoshi» maqolasi esa ilmiy-adabiy maqola turiga misol 
boiadi. Unda davrimizning atoqli adibi Muso Toshmuhammad o ‘g ‘li 
Oybek ijodining yangi qirralari, u yaratgan asarlarning m a’naviyatimizni 
yuksaltirishdagi o ‘rni haqida so‘z boradi. Adabiyot tarixining sinchkov 
mutaxassisi I.Haqqulnmg «Ruhiyat saboqlari» rukni ostida bosilgan 
«Asrori Halloj» maqolasi esa IX asrda yashab o lg a n mutavassuf arbob, 
johil ulamolar tomonidan o lim g a mahkum etilgan Mansur Hallojning 
hayoti va qismati haqida b o iib , jurnalxonga bu haqda qator yangi 
m a’lumotlar beradi. Jurnaldan shuningdek, ijtimoiy, iqtisodiy va m a’naviy 
hayotning boshqa turli masalalari haqidagi maqolalar ham o ‘rin olgan. 
Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, maqola janri jamiyat hayotining 
chuqur qatlamlarini aks ettirish, undagi turli masalalar, muammolami hal 
etishda gazeta va jurnallar hamda ommaviy axborot vositalarining boshqa 
turlari uchun ham q o l keladigan ommabop, ta’siTchan janrdir. Faqat, 
yuqorida aytib olilgam dek, radio va televideniyeda maqola janri 
boshqacharoq - radio va televizion chiqishlar nomi bilan ataladi.