21-расм. Металлнинг совиш эгри чизиқлари:
/ — ўта совиш сиртмоғи бўлмаган металлники; II — ута совиш сиртмоги булган металлники.
Ҳосил бўлган кристалланиш марказлари ёқларидан кристаллар ўса бошлайди. Кристалларнинг ўсиш схемаси 22- расмда тасвирланган. 22-раемдаги схема кристалланиш тезлиги ва кристалланиш марказлари ҳосил бўлиш тезлиги ўзгармайдиган шароит учун тузилган. Схемадан кўриниб турибдики, кристалланишнинг дастлабки пайтларида кристаллар ўз геометрик шаклларини сақлаган ҳолда бемалол ўсади, аммо ўсаётган кристаллар бир-бири билан учрашган жойларда ўсишдан тўхтаб, ўсиш учун тускинлик бўлмаган томонга қараб ўса бошлайди. Бундай шароитда кристаллнинг мунтазам геометрик шакли бузилади. Мунтазам геометрик шакли бузилган бундай кристаллар доналар ё кристаллитлар ёки полиэдрлар деб аталади.
22-расм. Кристалларнинг ўсиш схемаси (И. Л. Миркин).
Энди, кристалланиш марказлари сони (м. с.) ва кристалларнинг ўсиш; тезлиги (к.т.) билан ўта совиш даражаси (п) орасидаги боғланишни кўриб чиқайлик. Кристалланиш марказлари сони ва кристалларнинг ўсищ тезлиги билан ўта совиш даражаси орасидаги боғланиш графиги 23- расмда тасвирланган. Ўта совищ даражасийинг ортиши билан кристалланиш марказлари сони ва кристалларнинг ўсиш тезлиги ортиб борадида, ўта совиш даражаси бирор қийматга етганда улар максимумга эришади, ўта совиш даражаси ортишда давом этса, м. с. ва қ. т. нолгача пасаяди.
23- расм. Кристаллар ўсиш тезлиги(к .т.) нинг ва кристалланиш марказлари сони (м. с.) нинг ўта совиш даражаси (n) қараб ўзгариш диаграммаси
Ўта совиш даражасининг қийматлари кичик бўлганда кристаллар ўсиш тезлигининг ва кристалланиш марказлари сонининг ортишига .сабаб шуки, мувозанат температураси (Тм) яқинида суюқликнинг ҳаракатчанлиги юқори бўлиб, суюқ фаза билан қаттиқ фаза (кристалл) эркин энергиялари айирмаси ортади, натижада кристалланиш тезлашади. Ўта совиш даражасининг қийматлари катта. Бўлганда кристаллар ўсиш тезлигининг ва кристалланиш марказлари сонининг пасайиши заррачалар ҳаракатчанлигининг пасайишидан келиб чиқади ўта совиш даражасининг қийматлари катта бўлганда ва бинобарин паст температураларда заррачаларнинг ҳаракатчанлиги пасайиб, системанинг ўзгариш хусусияти заифлашади.
Ҳосил бўладиган кристалларнинг улчамлари кристалланиш марказлари сони билан кристалларнинг ўсиш тезлигига боғликдир.. Кристалланиш марказлари сони кўп ва кристалларнинг ўсиш тезлиги кичик бўлса (масалан, п2 да, 23 -расм), майда кристаллар ҳосил бўлади ва аксинча, кристалланиш марказлари сони кам, кристалларнинг ўсиш |тезлиги юқори бўлса (масалан, п1 д а , 23- расм) , йирик кристаллар ҳосил бўлади. Шундай қилиб, ўта совиш даражаси кристалланиш процессининг бориши учун зарур шарт-шароитлардан бири бўлиб, ҳосил бўладиган кристалларнинг майда-йириклигига таъсир этади.
Do'stlaringiz bilan baham: |