M tojiyev, I. Nigmatov

ОС
- seysmik to'lqin tezlanishi, m/s2;
A - tog‘ jinsi zarrachasi tezlanish amplitudasi, mm;
104

---

Т - seysmik tebranish davri, s;
7T= 3,14
Epitsentrda tog‘ jinsi zarrachalarining seysmik tezlanishini, u yerda 
sodir bo‘lgan o ‘zgarishlarga (buzilish, yorilish, vayron bo‘lish va h.k.) 
taqqoslangan holda Rossiya Fanlar Akademivasi olimlari tomonidan yer 
silkinishining kuchini «ballarda» baholash shkalasi ishlab chiqilib, hozirda 
bu usiub hamma MDHga kiruvchi davlatlarda, jumladan, 0 ‘zbekistonda 
MSK (Medvedev, Shponxoyer va Kamik) nomi bilan qo‘llaniladi. 
Tuproq zarralarining tebranma harakat intensivligi, silkinish o ‘chog‘i 
chuqurligiga, magnitudaga, epitsentrdan uzoq-yaqinligiga, tuproqning 
geologik tuzilishiga va boshqa omiilarga bog‘liq. Ikkinchi o ‘lchov birligi
- bu Rixter shkalasi bo‘yicha Magnituda (M) hisoblanadi. Magnituda 
shkalasi 1935-yilda Amerika seysmologi Ch. Rixter tomonidan taklif 
qilingan. Magnituda yer silkinishining umumiy energiyasini ko‘rsatib, 
u yeming maksimal surilish amplitudasining logarifmini belgilaydi 
va mikronlarda aniqlanadi. Magnituda - giposentrdan ajralib chiqqan 
energiyaga proporsional kattalik hisoblanib, uning maksimal qiymati 9 
M gacha bo‘ladi. Yer silkinishining umumiy energiya miqdori quyidagi 
formula bilan topiladi:
Bu yerda : 
g -
yer silkinish giposentridagi mavjud tog‘ jinslarining 
zichligi, g/sm2;
V — tog‘ jinslarida seysmik to ‘lqinlaming tarqalish tezligi, m/soniya;
A - tog‘ jinsi zarrachasi tezlanish amplitudasi, mm;
T - seysmik tebranish davri, soniya;
71 = 3,14
Bu energiyaning (E) miqdori ba’zan shunchalik katta bo‘ladiki, hatto, 
yuz mingta vodorod bombasini portlatish oqibatida ajraladigan energiya 
quvvatiga teng kelishi mumkin. Yer silkinishida magnitudaning har birlikka 
ortishi, 10 baravar yer tebranish amplitudasining ortishiga (tuproqning 
surilishi) hamda 30 baravar yer silkinish energiyasining ortishiga olib 
keladi. Masalan, M =5 dan M =7 gacha o ‘zgarganda, tuproqning surilishi 
100 baravarga, yer silkinish energiyasi esa 900 baravarga ortadi (4-jadval).
105

---

MSK-64 (bal) va Rixter (M) shkalalari orasidagi farq taxminan 2,5 ni 
tashkil etadi.