M tojiyev, I. Nigmatov

3.4. Ishlab chiqarish havosi tarkibidagi changiar,
ularning zararli ta’siri
Sanoatda, qishloq x o ‘jaligida bajariladigan ishlam ing ham m asida, 
transport vositalarining ishlatilishida changiar hosil b o ‘iadi v a ajraladi. 
Bunday changiar kelib chiqish m anbalariga k o ‘ra: tabiiy va sun’iy chang- 
larga bo'linadi.
Tabiiy changiar 
- inson faoliyatiga bo g‘liq b o im ag an holda hosil 
b o ia d ig a n changiar. Bunday changiar shamol v a kuchli b o ‘ronlar ta’sirida 
qum va tuproq yem irilgan qatlamlarining uchishi, o ‘sim lik va hayvonot 
olam ida paydo b o iad ig an changiar, vulqonlar otilishi, kosm osdan keladi- 
gan changiar (kosmik jism lam ing yerga tushishi, yonib ketishidan hosil 
b o ia d ig a n changiar) kiradi. Tabiiy changlam ing miqdori tabiiy sharoitga, 
havoning holatiga, yil fasliga, aniqlanayotgan zonaning qaysi m intaqada 
joylashganligiga b o g iiq . M asalan, atm osferadagi changiar m iqdori shi- 
moliy tum anlarga nisbatan janubiy tum anlarda, o ‘rm on zonalariga qa- 
raganda c h o i zonalarida, qish oylariga nisbatan yoz oylarida ko ‘proq 
b o iis h i m a iu m .
M aiu m o tlarg a qaraganda, har bir kubom etr havo tarkibida katta 
shahar hududlarida 6 mir.g atrofida, avtomobil vositalaridan ajraladigan 
qurum va tutunlarni ham qo‘shib hisodlaganda 30 m ing atrofida har xil 
kattalikdagi chang zarralarini tashkil etadi.
Sun’iy changlarga 
sanoat korxonalarida va qurilishlarda insonning 
bevosita yoki bilvosita ta ’siri natijasida hosil b o ia d ig a n changiar kiradi. 
Jumladan, cho‘yan va p o ia t ishlab chiqarish pechlaridan, issiqlik elektr 
stansiyalarida (IES) k o ‘m ir yoqilishidan, qurilish ishlarida yer qazish ish­
lari, portlatish ishlari, sem ent ishlab chiqarish, to g ia rd a n m a’danlam i qa­
zib olish ishlari va boshqa ishlarda ju d a ko‘p m iqdorda changiar ajraladiki, 
bu chang]ami atro f m uhitga chiqarib yuborish natijasida tabiatga halokatli 
ta ’sir k o ‘rsatishi m a iu m . Shuningdek, sanoatning b a’zi bir tarm oqlarida, 
m asalan, kim yo sanoatida xavfli sanoat changlari ajralib, ulam ing chiqa­
rib yuborilishi fojiali holatlam i vujudga keltiradi. C hanglam ing zararli 
ta ’sirlari ulam ing kim yoviy tarkibiga b o g iiq .
C hangiar kattaligi bo‘yicha 3 guruhga b o iin ad i: 1 - yirik changiar 
(kattaligi 10 m km dan katta b o ig a n changiar). Bunday changiar o ‘z 
o g irlig i ta ’sirida yerga tushadi; 2 - m ayda changiar (kattaligi 10 mkm 
dan 0,25 mkm gacha b o ig a n changiar) bunday changiar y o m g ir, qor
38

---

yo g ‘ishi natijasida yerga tushishi mumkin; 3 - ultram ikroskopik changiar 
(kattaligi 0,25 m km dan kichik changiar, ular yerga qo‘nmaydi). Ishlab 
chiqarish changlarining inson organizm iga ta ’siri ko‘p om iliarga bog‘liq. 
Ularga chang zarrachalarining kattaligi, shakli, uning havodagi miqdori, 
ta ’sir etish muddati, ularning fizik-kimyoviy xossalari, ish jarayonining 
muhiti va boshqa ta’sirlar kiradi. M asalan, tashqi harorat k o ‘tarilganda 
kishi jism oniy m ehnat bilan shug‘ulianganda tez-tez nafas olishi natijasi­
da organizm ga chang kirish darajasi oshadi. Bir vaqtda chang tarkibida 
radioaktiv aerozollam ing b o ‘lishi v a havodagi boshqa gazlam ing ta ’siri 
changning organizm ga zararli ta ’sirini kuchaytiradi. Chang zarrachalarin­
ing gigiyenik ta ’siridan tashqari yana boshqa salbiy ta ’sirlari ham bor, 
jum ladan: a) changiar texnologik jihozlarning yem irilishini tezlashtiradi; 
qim matbaho m ateriallami yaroqsiz holatga keltirib, iqtisodiy zarar yetka- 
zadi; b) texnosferada changlam ing tarqalishi sanitariya holatini yom on- 
lashtiradi, jum ladan, deraza v a yorituvchi jihozlarning ifloslanishi oqiba­
tida yorug‘likni kamaytiradi; d) k o ‘mir, y o g ‘och, solyar moyi changlari 
yong‘in va portlashlarning yuzaga kelishiga sharoit yaratadi. Changlarn- 
ing kimyoviy tarkibi, eruvchanligi, katta-kichikligi, shakli, ularning tuzili- 
shi (kristall yoki amorf), elektr o ‘tkazuvchanligi va boshqa xususiyatlari 
ularning organizm ga ta ’sir qilishida muhim rol o ‘ynaydi. Changlarning 
organizm ga ko‘p tom onlam a ta ’siri ularning kimyoviy tarkibiga bog‘liq 
b o ‘ladi. Eng avvalo, changning salbiy ta ’siri nafas olganda kuzatiladi. 
B unda chang havo bilan nafas olinganda nafas organlarini zararlaydi. 
Bundan tashqari changiar yuqori nafas y o ‘Hanning, k o 'z shilliq qava- 
tining, teri qoplamasining, o ‘pka y o ‘llarining zararlanishiga olib keladi. 
Changiar ichida kremniy va uning birikm alarining changi eng xavfli hi­
soblanadi. Jumladan, kremniy oksidi (kvars), silikat changlari, b a’zi bir 
m etallar (aluminiy v a boshqalar)ning changlari va ularning aralashmalari 
erimaydigan hisoblanib, nafas olish tizim larida tutilib qoladi va aluminoz 
kasalligini yuzaga keltiradi.
Eriydigan changiar nafas y o ‘llarida tutilib so‘riladi va qonga o ‘tadi. 
ular kimyoviy tarkibiga qarab crganizm da turli xilda ta ’sir xususiyatia- 
rini namoyon etadi. M asalan, qand changi zararsiz, qo‘rg‘oshin, mis va 
boshqa m etallam ing changi zaharlovchi ta ’sir k o ‘rsatadi.
C hanglarning katta-kichikligi ularning havodagi turg‘unligi, nafas 
y o ‘llariga kirishi va qancha chuqurlikka kirib borish imkoniyatini bel- 
gilavdi. 
M asalan, 
10-20 mkm kattalikdagi zarrachalar Nyuton oornirk n
39

---

b o ‘ysungan holda yerga tortishish kuchi ta’sirida m a’lum tezlik bilan 
yerga tushadi. Inson nafas olganda ular nafas y o lla rin in g yuqori qatlam- 
larida ushlanib qoladi.
M ikroskopik zarrachalar esa (0 ,2 5 -1 0 m km ) havoda ancha tu rg ‘un 
b o ‘lib, bir xil tezlik d a yerga tushadi. N afas olinganda asosan ulam in g 
5 m km g acha kattalikdagi zarrachalari nafas y o ‘llariga kiradi. U ltram i- 
kroskopik zarrachalar k attaligi 0,25-0,1 m km va undan kichik b o ‘lgan 
zarrachalar B roun h arakatiga b o 'y su n g an lig id an havoda uzoq vaqt tu- 
radi. U lar o ‘zaro h arakatlanganda bir-biri bilan to ‘q nashishilari n ati­
ja sid a yiriklashib, yerga tushadi. B unday m uhitda nafas olingan havo- 
dagi ultram ikroskopik zarrachalarining 6 0 -7 0 % i o 'p k a d a ushlanib 
qoladi. Bu zarrach alam in g m assasi k atta b o im a g a n lig id a n changli 
shikastlanishning rivojlanishi k atta b o ‘lm aydi. C hang zarrachalarining 
shakli har xil b o ‘lishi m um kin: sferik, yassi, tu rli shaklli. A erozo llar 
hosil b o iis h id a chang zarralari m iq dorining k o ‘p qism i sferik shaklga 
eg a b o ia d i.
Dezintegratsiya aerozollarida esa yassi shaklli va m urakkab shakl­
li zarrachalar b o ia d i. M ana shunday shaklli zarrachalardan shisha to- 
lasi, sluda kabilarining changlari nafas y o ila rig a kirganda yuqori nafas 
y o ila ri hujayralarini zararlaydi ham da k o ‘zning shilliq qavatiga va teriga 
ta ’sir k o ‘rsatadi.
Chang zarrachalarining elektr bilan zaryadlangan b o iis h i aerozol- 
lam ing tu rg ‘unligiga va ulam ing biologik faolligiga ta ’sir qiiadi. Qattiq 
m ateriallam ing changishi vaqtida chang zarrachalarining 90-98% i mus- 
bat yoki manfiy zaryadlanadi. Yirik zarrachalar esa quyi zaryadli b o ia d i. 
C hangning zararli ta ’siri pnevm okoniozlar deb ataluvchi asab kasalligiga 
olib keladi. Ular silikoz, silikatoz va boshqa shakllarda b o iis h i m um kin. 
Silikoz - toza kremniy