M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

Vegetativ organlar morfologiyasi 
O‘simliklar  morfologiyasi  o‘simliklarning  tashqi  ko‘rinishini,  ularning 
ayrim organlarining tuzilishini va har xil shakl o‘zgarishlarda bu organlarning 
o‘zaro  munosabatini  o‘rganadi.  O‘simliklar  morfologiyasi  o‘simliklarning 
ayrim  organlarini  emas,  ularning  bajaradigan  vazifasiga  qarab  tashqi  sharoit 
ta’sirida kelib chiqish tarixini ham o‘rganadi.   
Morfologiya (grekcha — «morfo» — shakl, «logos» — ta’limot, o‘qish, 
bilim)  atamasini  birinchi  marta  nemis  olimi  V.Gyote  XIX  asrning 
boshlarida  tavsiya  etgan.  Morfologiya  o‘simliklarning  tashqi  tuzilishi 
ontogenezida  urug‘dan-urug‘gacha  bo‘lgan  shaklini  va  fellogenezidagi 
tarixiy  jarayonida  barg,  tana,  ildiz,  shox  va  kurtaklarining  o‘zgarib 
boradigan qiyofasini o‘rganadigan fan. Agar o‘simliklar morfologiyasini 
o‘simlikni  o‘rganishdagi  makrostruktura  deb  qaralsa,  u  holda 
o‘simliklarning 
ichki 
tuzilishi 
mikrostruktura 
hisoblanadi. 
Makrostruktura bilan mikrostruktura uzviy ravishda bir-biriga bog‘liq. 
Vegetativ  organlar  evolutsion  taraqqiyoti  davomida  to‘qimalardan 
so‘ng  o‘simliklarning  quruqlikka  o‘tishi  munosabati  bilan  rinofitlarda 
shakllangan. Ularning tanasi tallom shaklida bo‘lib, keyinchalik poya va 
uning metamorfozlari paydo bo‘lgan, ular vegetativ organlarning hamma 
funksiyasini  bajargan.  Ildiz  evolutsion  taraqqiyotida  barg  va  poyadan 
keyin  paydo  bo‘lgan  vegetativ  organdir.  O‘simlik  organlarining 
taraqqiyotida umumiy qonuniyatlar mavjud bo‘lib, ulardan qutblanish va 
simmetrililik muhim ahamiyatga ega. 
Qutblanish. 
Qutblilik 
vegetativ 
organlar 
tuzilishining 
asosiy 
qonuniyatlaridan  biri.  Qutblilikning  mohiyati  shundaki,  o‘simlik  novdasining 
yuqori  hamda  pastki  uchlarining  fiziologik  va  morfologik  jihatdan  farq 
qilishidir.  Qutblilik  xususiyatini  bog‘dorchilik  va  o‘rmonchilik  ishida  ko‘p 
uchratish  mumkin.  Masalan,  o‘simlik  qalamchalari  erga  ekilayotganda 
qalamcha yuqorigi uchi bilan emas, balki pastki uchi bilan o‘tkaziladi.  

---

96 
 
O‘simliklarning  yuqorigi  uchi  bilan  pastki  uchi  o‘rtasidagi 
morfologik,  anatomik,  fiziologik  farqi  qutblanish  deb  ataladi.  Bu 
qutblilik  bog‘dorchilik,  o‘rmonchilikda  zarurligini  hisobga  olib  yerga 
ekilayotgan  qalamcha  yuqorigi  uchi  bilan  emas,  balki  pastki  uchi  bilan 
o‘tkaziladi.