M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

Telofazada- 
to‘rtta 
to‘plamning 
har 
birida 
xromosomalarning 
bo‘lakchalariga  bo‘linadi.  Bular  keyinchalik  yo‘qolib  ketadi  va  po‘st,  hamda 
yadrocha  paydo  bo‘lgandan  keyin  ularning  o‘rnida  to‘rtta  yangi  yadro  hosil 
bo‘ladi.  Yangi  yadrolar  hosil  bo‘lgandan  keyin,  protoplazma  qismlari  ajrala 
boshlaydi.  Protoplazma  po‘st  bilan  o‘raladi  va  ona  hujayra  ichida  to‘rta  yosh 
hujayra hosil bo‘ladi.  
 
VAKUOLALAR VA  HUJAYRA SHIRASI 
 
Vakuola  va  hujayra  shirasi  o‘simliklarning  deyarli  hamma 
hujayralarida 
uchraydi. 
Vakuola 
(lat 
«vakus»  —  bo‘shliq) 
endoplazmatik  to‘rdan  hosil  bo‘lib,  tonoplast  bilan  chegaralanadi. 
Yosh  meristema  hujayrasi  protoplast  orasida  mazkur  hujayradagi 
moddalar  almashinuvida  hosil  bo‘ladigan  mahsulotlar  silliq 
endoplazmatik  to‘r  kanallarida  to‘planib,  kanalning  bu  yeri  shishib 
kengayib  boradi.  Shu  pufakchasimon  kengaygan,  submikroskopik 
kattalikdagi  sisternalarga  provakuolalar  deb  ataladi.  Provakuolalar 
asta 
sekin 
endoplazmatik 
to‘rdan  ajralib  chiqib,  mayda 
vakuolalarni hosil qiladi.  
 Vakuolada  suvda  erigan  moddalar  to‘planadi.  Bo‘linib  o‘sa 
boshlagan  hujayralarda  vakuola  yumaloq  yoki  cho‘ziq  shaklda 
uchraydi.  Bu  vaqtda  vakuolalar  tarkibida  erigan  moddalari  bo‘lgan 
suv  va  gel  holatdagi  kolloid  bilan  to‘lgan  bo‘ladi.  Keyinchalik 
vakuolalar  yiriklashib  shira  bilan  to‘ladi  va  hujayra  markazini 
egallab  hujayraning  70—90  %  qismini  tashkil  etadi.  Vakuoladagi 
shira  protoplast  ishlab  chiqargan  moddalar,  ya’ni  tonoplast 
(vakuola  membranasi)  tanlab  o‘tkazgan  suyuqlikdir.  Suv  va  suvda 
erigan  moddalarning  protoplazma  orqali  kirishi  vakuoladagi  va 

---

41 
 
tashqi  muhitdagi  suyuqlikning  osmotik  bosimiga,  aniqrog‘i  ular 
orasidagi  osmotik  bosimning  farqiga  bog‘liq  bo‘ladi.  Eritma 
konsentratsiyasi  qanchalik  yuqori  bo‘lsa,  bosim  kuchayib  suvning 
kirishi  shunchalik  ortadi.  Natijada  vakuola  va  suvda  erigan 
moddalar  ko‘payib,  hujayra  turgor  (tarang)  holatga  o‘tadi  va  bunda 
o‘simliklar  yashnagan  holatda  bo‘lib,  hujayralar  ma’lum  shaklga 
ega  bo‘ladi.  Tashqaridan  kiradigan  suvning  mi qdori  kamaysa, 
vakuolaga  ham  suv  kam  kira  boshlaydi.  Bunday  holatda  vakuola - 
kichrayib,  hujayra  plazmoliz  holatga  o‘tadi.  Bunda  o‘simliklarning 
so‘lishi ruy beradi.  
Laboratoriya  sharoitida  hujayrani  turgor  holatidan  plazmoliz 
holatiga  o‘tkazish  uchun  valisneriya  o‘simligiga  to‘yingan  osh  tuzi 
yoki  qand  eritmasi  tomizib  vakuoladan  suvni  tortib  olish  mumkin. 
Plazmoliz  holatidagi  hujayraga  suv  ta’sir  ettirib,  yana  turgor 
holatga o‘tkazish mumkin (5-rasm). 
Vakuola hujayra hayotida qo‘yidagi vazifalarni bajaradi: 
1.  Hujayra  hayotida  sodir  bo‘ladigan  jarayonlar  suv  miqdorini 
muayyan holatda saqlab turadi. 
2. Turgor  holatini  saqlash  uchun,  vakuola  hujayra  suyuqligi 
ichida suv bosimini (gidrostatik bosimni) tartibga solib turadi. 
3.  Protoplast  ishlab  chiq qan  oziq  va  chiqindi  moddalarni 
to‘playdi.  Ferment  saqlovchi  ayrim  kichiq  vakuolalar  hujayra 
uchun  zararli  yoki  chiqindi  moddalarni  t o‘playdi.  Ferment 
saqlovchi  ayrim  kichik  vakuolalar  hujayra  uchun  zararli  yoki 
chiqindi  moddalarni  eritib  yoki  parchalab  zaharli  moddalarni 
yo‘qotadi. 
     Vakuoladagi  suyuqlik  hujayra  shirasi  deyilib,  2—5  pH  ga  teng 
bo‘ladi, u turli organik va anorganik moddalarning turli miqdordagi 
eritmasidir.  Vakuolani  kimyoviy  tarkibi  protoplazmaning  kimyoviy 

---

42 
 
tarkibidan  farq  qiladi.  Moddalar  hujayra  hayotiy  faoliyatining 
talabiga  muvofiq,  vakuolada  to‘planadi  yoki  yo‘qolib  ketadi. 
O‘simlikning  urug‘larida  oqsillar  to‘plansa,  ildiz,  poya,  barg,  gul 
va  mevalarida  asosan  uglevodlar  to‘planadi.  Ko‘pchilik  hollarda 
esa 
protoplastning 
ikkilamchi 
ishlab 
chiqargan 
murakkab 
birikmalari 
to‘planadi.  Bu  hildagi  birikmalarga  glyukozid, 
flavonoid,  antatsian,  oshlovchi  moddalar,  inulin,  sovunli  moddalar 
(saponinlar),  vitaminlar,  organiq  kislotalar,  anorganiq  moddalardan 
nitratlar, kaliy, kalsiy fosfat va oksalat tuzlari kiradi. 
Sut  shirasi  deb  ataladigan  shirada  oqsillar,  smolalar,  kauchuk  va 
boshka moddalar kolloid holda bo‘ladi.