M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

Zaytun  turkumi  (Olea).    Bu  turkumga  kiruvchi  o‘simliklar  doimiy 
yashil  rangdagi  daraxt  yoki  butalardir.  Turkum  o‘z  ichiga  60  ta  turni  oladi. 
Yevropa zaytuni O.Europaea ning bo‘yi 5-6 metrga yetadi, ba’zan undan ham 
baland,  tagining  diametri  2-3  metrga  boradigan  daraxtdir.  Qadimdan  zaytun 
daraxti  mevasi  va  yog‘i  uchun  ekilib  kelingan.  O‘simlikning  mevasi  etli  va 
seryog‘, yon mevali tuxumsimon shakldagi danakli meva. Undan olingan moy 
konserva  sanoatida  keng  miqyosda  qo‘llaniladi.  Zaytun  mevasining  mezokarp 
qavatida  40  %,  ba’zan  hattoki  75%  gacha  moy  bo‘ladi.  Zaytun  daraxti  O‘rta 
dengiz atrofi mamlakatlarida ko‘p ekiladi. 
Bu  oilaga  yana  jasmin  turkumi  ham  kiradi.  O‘simlikning  gullari  
voronkasimon  shakldagi  oq,  sariq  rangli,  ayrim  hollarda  qizil  rangda  ham 
bo‘lib,  xushbo‘y  hidga  ega.  O‘simlikning  hayotiy  shakli  buta,  ayrim  turlari 
bargini to‘kadi, boshqalari doim yashil. Dori jasmin manzarali o‘simlik hamda 
efir moyi beradigan o‘simlik sifatida ekiladi. 
 
ARALIYADOSHLAR OILASI (ARALIACEAE) 
 
Bu oilaga asosan daraxt va buta, ayrim hollarda tikanli hamda ilashuvchi 
liana  va  o‘t  o‘simliklari  kiradi.  O‘simliklarning  barglari  poyada  ketma-ket 
joylashgan,  ba’zan  qarama-qarshi  yoki  halqa  bo‘ylab  joylashgan,  oddiy, 
chekkasi  tekis,  o‘yilgan  yoki  murakkab  bo‘lishi  ham  mumkin.  Gullari  sariq 
rangli,  aktinomorf,  mayda,  ikki  yoki  ayrim  jinsli,  besh  a’zoli,  ko‘pincha 
soyabon  to‘pguliga  yig‘ilgan.  Kosachabarglari  yaxshi  rivojlanmagan, 
tojibarglari  esa  tezda  to‘kilib  ketadi.  Urug‘chisi  1-5  tagacha  mevabargli. 
Tuguncha ostki, ba’zan yarim ostki hamda ustki ham bo‘lishi mumkin. Mevasi 
rezavor yoki danakcha. Oila vakillarining ko‘p qismi asosan tropik va mo‘tadil 
iqlimli zonalarda joylashgan. 

---

302 
 
Bu  oilaning  pechak  (Hedera),  fatsiya  (Fatsia),  araliya  (Aralia),  jenshen 
kabi turkumlari bor. Chin  jenshen  (Panax  ginseng)  bo‘yi  40-50 sm  keladigan, 
uzoq  yillar  davomida  o‘sadigan,  mevasi  qizil  rangli  dorivor  o‘t  o‘simlikdir. 
Xitoyda,  Rossiyaning  Dengizoldi  o‘rmonlarida  yovvoyi  holda  uchraydi.  Bu 
oilaning vakillaridan exinopanaks (Echinopanax), yovvoyi murch eleuterokokk 
(Eleutherococeus) lar daraxt va buta shaklidagi o‘simliklardir. Jenshen dorivor 
o‘simlik sifatida Yaponiya, Xitoy, Sobiq Ittifoq  yerlarida, shuningdek Sharqiy 
Osiyoning  boshqa  mamlakatlarida,  Yevropa  mamlakatlarida  ham  ekib 
o‘stiriladi.  Ilmiy  manbalardan  yaxshi  ma’lumki,  1753-yilda  K.Linney 
tomonidan  jenshen  turkumiga  berilgan  nom  aslida  rapassa  so‘zidan  olingan 
bo‘lib,  uning  ma’nosi  barcha  kasalliklarning  davosi  demakdir.    Qizil  jenshen 
(Panax ginseng)  ildizi tarkibidagi saponinlar immun tizimini mustahkamlaydi, 
xotirani  yaxshilaydi,  insonning  aqliy  faoliyatini  kuchaytiradi,  charchoqlik, 
horg‘inlikni  bartaraf  etadi.  Shuningdek,  saponin  bosh  miya  hujayralarining 
sintezini  ta’minlaydi,  xolesterin  metabolizmining  yaxshilanishiga  yordam 
beradi, jigarni himoya qiladi. 
Fatsiya  turkumi  vakillari  doimo  yashil,  yirik,  panjasimon  o‘yilgan, 
murakkab panjasimon shaklda bo‘ladi. Gullari mayda, soyabonsimon to‘pgulga 
yig‘ilgan, buta yoki daraxtlardir. Bu turkumning ikki turi bor. Qog‘ozli fatsiya 
(Fatsia papyrifer) Xitoy va Yaponiyada ekiladi va uning poyasining o‘zagidan 
presslash usulida yuqori sifatli qog‘oz tayyorlanadi. Yaponiya fatsiyasi (Fatsia 
japonica) sovuqqa chidamli o‘simlik bo‘lib, asosan manzarali o‘simlik sifatida 
yetishtiriladi.  Araliyadoshlar  oilasiga  kiruvchi  Manchjuriya  araliyasining 
ildizidan asablarni qo‘zg‘atish xususiyatiga ega bo‘lgan dorilar olinadi. 
 
SOYABONGULDOSHLAR OILASI- UMBELLIFERAE 
 
     Bu  oilaga  kiradigan  ko‘pchilik  o‘simliklarning  hayotiy  shakllari  o‘tsimon 
bo‘lib, chala buta va buta o‘simliklari kam uchraydi. O‘tsimon vakillari asosan 

---

303 
 
mo’tadil  iqlimli  zonalarda  keng  tarqalgan.  Barglari  poyada  navbat  bilan 
joylashib, yonbargchasiz, chetlari tekis yoki bir necha joyidan chuqur qirqilgan 
bo‘lib, poyani qinlari bilan birmuncha o‘rab oladi. Poyasi ichi kovakli, bo‘g‘im 
va  bo‘g‘im  oraliqlariga  bo‘linadi.  Gullari  mayda  oddiy  va  murakkab  soyabon 
to‘pgullarga  to‘plangan.  Murakkab  soyabonning  asosiy  gulyonbargchalardan 
iborat  umumiy  o‘rama  ichiga  olingan,  soyabonlarning  asosida  ham  shunday 
kichik o‘ramachalar bor.  Ba’zi vakillarida bu o‘ramachalar yo‘q bo‘lishi ham 
mumkin. Gullari aktinomorf, ikki jinsli, ba’zan bir jinslilari ham uchraydi. Gul 
kosachalari  reduksiyalangan  besh  tishli,  gul  tojbarglari  besh  a’zoli, 
changchilari  5  ta  urug‘chisi  2  ta  mevachi  barg  qo‘shilishidan  hosil  bo‘lgan. 
Tugunchalari  ikki  uyali,  ikki  ustunchali,  ostki  bo‘lib,  har  qaysi  ustunchaning 
asosini  nektardon  o‘rab  turadi.  *Ca(
5)
Co
5
A
5
G
(2)
.  Gullari  proteandrik  tipda 
bo‘lib,  hasharotlar  yordamida  changlanadi.  Mevasi  qo‘sh  pista.  Mevasi 
pishgandan  keyin  2  ta  mevachaga  ajrab,  karpoforda,  ya’ni  ipsimon 
qo‘shaloq  mevaband  uchida  bir  qancha  vaqt  osilib  turuvchi  qo‘sh 
pistachadir. Urug‘i endospermli va mevaqati bilan zich qo‘shilib o‘sgan. 
Endospermning  shakli  va  onalikning  to‘zilishi  oilaning  sistematik 
o‘rnida  katta  ahamiyatga  egadir.  Mevacha  ko‘ndalang  kesimining 
ustidan  qaralganda  bo‘rtib  chiqqan  o‘tkazuvchi  to‘plamlar  yig‘indisidan 
hosil  bo‘lgan,  ko‘pincha  qirrali,  5  ta  bosh  yoki  dastlabki  qovurg‘alar 
ko‘rinadi. Qovurg‘aning 3 tasi mevachaning orqa tomonidan, 2 tasi ikki 
chetidan  chiqqandir.  Dastlabki  qovurg‘alar  orasida  egatlar  bo‘ladi, 
ba’zan  egatlar  sirtidan  ikkilamchi  ikkinchi  qovurg‘alar  taraqqiy  etadi. 
Bunday  hollarda  dastlabki  qovurg‘a  bilan  ikkilamchi  qovurg‘aning 
farqini  aniqlash  qiyin  bo‘ladi.  Mevaning  ichidan  chiqaruvchi  kanallar 
o‘tadi.  Kanallar  ko‘pincha  efir  moyi  chiqaradi  va  egatlar  tagida  hamda 
mevachalar  bir-biriga  qo‘shilib  turadigan  tomonda,  kamdan-kam 
dastlabki qovurg‘a ostida joylashadi. 
         

---

304 
 
Soyabondoshlar  oilasi  250  avlod  va  3000  dan  ortiqroq  turdan  iborat.  Ular 
yer  sharining  hamma  qismida  ko‘proq  shimoliy,  qisman  janubiy  yarim 
sharning  mo‘tadil  zonasida  keng  tarqalgan.  Bu  oilaning  avlodi  va  turlari 
anatomik  tuzilishi  tomonidan  ham  va  organlarining  tuzilishi  bilan  ham  bir-
biriga  g‘oyat  yaqin  turadi.  Shu  sababli  bu  oilaning  sistematikasi  mevasining 
anatomik tuzilishiga va morfologiyasiga asoslangan. 
O‘zbekiston florasida 70 avlodi va 200 dan ortiqroq turi uchraydi. 
To‘pgulining  va  endokarpining  (meva  qatlamining)  tuzilishiga  qarab, 
soyabondoshlar  quyidagi  3  oilachaga  bo‘linadi:  Gidrokotiledoshchalar 
(Hydrocotyloideae),  Sanikuladoshlar(Saniculaideae)  ,  Selderdoshchalar 
(Apioideae) oilachalari. 
Shulardan  Selderdoshlar  oilasida  to ‘xtalib  utamiz.  Bu  oilacha 
vakillari  to‘pguli  murakkab  soyabon,  endokarpi  yumsh oq,  parenximli, 
yon  kanallari  tugunchaning  yoshligida  egat  ostida,  keyinchalik  har  xil 
bo‘lib joylashadigan o‘simliklardir.