M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

56 – rasm. Xaraning umumiy ko‘rinishi 
A — umumiy kurinishi, b — tana bo‘lakchasi: 1- rizoid, 2- tugunak, 3- yonga 
tarmoqlanish, 4- markaziy hujayra, 5- tashqi hujayra, 6- bir hujayrali tarmoqlanish, 7- 
oogoniya, 8- tuxum hujayra, 9- tojcha, 10- anteridiya, 11- qalqon,  
12-  dastacha, 13- spermagoniya, 14- spermatozoid. 
 
HUJAYRALI, YADROLI, PLASTIDSIZ TALLOFITLAR— 
THALLOBIONTA APLASTIDAE 
 
Zamburug‘lar- Mycophyta (Fungi) 
Hozirgi  zamon  olimlarining  ma’lumotlariga  qaraganda,  zamburug‘lar 
mustaqil  eukariot  (yadroli)  organizmlar  deb  tan  olinmoqda.  Chunki  ular 
o‘simlik  va  hayvonlardan  farq  qiladi.  Zamburug‘larning  xarakterli  belgilari 
quyidagilardan: hujayra po‘sti yaxshi ajralgan, geterotrof holda oziqlanadigan, 
so‘ruvchan,  harakatsiz,  cheksiz  o‘sadigan,  oziq  to‘plovchi  moddasi 
glikogendan iborat. 
Zamburug‘lar  qadimiy  bo‘lib,  silur,  devon  davrlardagi  qazilmalardan 
topilgan  zamburug‘larning  barcha  vakillari,  hozirgi  davrdagi  vakillariga  juda 
o‘xshash. Tabiatda ularning 100.000 dan ortiq turi uchraydi. 
Zamonaviy  mikologlarning  ma’lumotlariga  qaraganda,  zamburug‘lar 

---

219 
 
urvoqlilardan  kelib  chiqqan  (rangsiz  xivchinlilar).  Zamburug‘lar  yig‘ilgan 
guruh bo‘lib, har xil taksonda paydo bo‘lgan organizmlarni birlashtiradi. Ularni 
uchta  bo‘limga  ajratish  mumkin:  haqiqiy  zamburug‘lar,  oomitsetlar  va 
lishayniklar.  O‘simliklar  sistematikasida  lishayniklar  suvo‘tlardan  so‘ng 
qo‘yilgan,  lekin  hozirgi  ma’lumotlarga  qaraganda,  o‘simliklar  qatoriga  emas, 
ularni zamburug‘lar qatoriga qo‘shish maqsadga muvofiq, deb ta’kidlanmokda. 
Shuning uchun darslikda lishayniklar zamburug‘lardan so‘ng yoritiladi. 
Haqiqiy zamburug‘lar beshta sinfga bo‘linadi: 
1.  Xitridomitsetlar  (arxiomitsitlar)  -  Chytridomycetes  (Archimycetes). 
Mitselliysi  umuman  yo‘q  yoki  u  murtak  holatida  bo‘lgan  zamburug‘lar;  bu 
zamburug‘larning eng qadimgi va primitiv sinfi hisoblanadi. 
2.  Zigomitsetlar  (fikomitsetlar)  -  Zygomycetes  (Phycomycetes).  Bu  sinf 
vakillari  hujayrasiz  tuzilishli  mitselliyga  ega  bo‘lib,  uning  gifalari  vegetativ 
holatida to‘siqlari bo‘lmaydi. 
3.  Askomitsetlar  –  Ascomycetes  yoki  xaltachali  zamburug‘lar,  ko‘p 
hujayrali  mitselliyga  ega.  Sporalari  o‘ziga  xos  xaltachalar  (askalar)da 
rivojlanganligi uchun zamburug‘larga shunday nom berilgan. 
4.  Bazidiomitsetlar  –  Basidiomycetes.  Bu  sinf  vakillarida  ham  ko‘p 
hujayrali  mitselliysi  bor,  sporalari  tashqarida  maxsus  organlarda  – 
bazidiyalarda rivojlanadi.  
5.  Takomillashmagan  zamburug‘lar  -  Fungi  imperfecti.  Ushbu  sinf 
zamburug‘lari  ham  ko‘p  hujayrali  mitselliyga  ega,  jinssiz  usulda  rivojlanib, 
jinssiy ko‘payishi noma’lum. 
Zamburug‘larning  tanasi  asosan  mayda  mikroskopik  tuzilishda,  lekin 
ularning tanasi 1,5 m gacha boradigan yirik turlari ham uchraydi. Zamburug‘lar 
tanasi  mitseliy  deyilib,  ular  ip  shaklida  shoxlanadigan  gifalar  yig‘indisidan 
iborat.  Ular  asosan  ustki  tanasi  orqali  oziq  moddalarni  so‘rib  oladi.  Ba’zi 
zamburug‘lar  tanasining  bir  qismi  boshqa  tirik  tanaga  kirib  joylashib,  undan 
oziqlanib parazit holda yashaydi. 

---

220 
 
Zamburug‘lar  tanasining  ayrim  qismlari  havoda  bo‘lib,  ko‘payishga 
xizmat qiladi. Tuban tuzilgan zamburug‘larning hujayrasi bo‘linmay, bir butun 
hujayrani  tashkil  qiladi  va  unda  ko‘p  yadrolar  mavjud.  Murakkab  tuzilgan 
zamburug‘larning gifalari bo‘lingan, ko‘p hujayrali bo‘lib, bitta yoki bir nechta 
yadroga ega. Ayrim gifalar juda zich birlashib sklerotsiylarni hosil qiladi, ular 
soxta to‘qima - plektenximadan iborat. Sklerotsiy hujayralari oziq moddalarga 
boy, shuning uchun qishda nobud bo‘lmay saqlanib qoladi. 
Tuban  tuzilgan  zamburug‘larning  hujayra  po‘sti  sellulozadan,  yuksak 
zamburug‘larniki  esa  hasharot  xitiniga  o‘xshash  azotli  moddalardan  tuzilgan. 
Zamburug‘lar tanasining umri har xil bo‘lib, bir necha haftadan (mog‘or) to bir 
necha yilgacha (qo‘ziqorinlar) yashaydi. 
Zamburug‘lar  yuqorida  qayd  qilinganidek,  parazit va saprofit oziqlanib 
hayot  kechiradi.  Ular  moddalar  almashinuvi  jarayonida  turli  oziq  moddalarni 
oz  bo‘lsa  ham  polisaxaridlardan  glikogen,  sporalarida  yog‘lar,  oqsillarni 
to‘playdi. 
Zamburug‘larning  ko‘payish  yo‘llari  ham  juda  xilma-xildir.  Bu  hol 
ularning  har  xil  ekologik  sharoitda  yashashga  moslanishidan  kelib  chiqqan. 
Ular  vegetativ,  jinssiz  va  jinsiy  yo‘llarda  ko‘payadi.  Vegetativ,  jinssiz 
ko‘payish ustun turib, lekin jinsiy ko‘payish suv zamburug‘laridagina saqlanib 
qolgan.  Quruklikdagi  zamburug‘larda  esa  jinsiy  ko‘payish  nihoyatda 
reduksiyalangan.  Zamburug‘larning  vegetativ  ko‘payishi  qo‘yidagicha  sodir 
bo‘ladi. 
Bir qancha giflar uzilib chiqib, o‘sadi va mustaqil individga aylanadi. 
Oidiylar  vositasi  bilan  ko‘payish.  Bunda  giflarning  uchlari  bir  qancha 
alohida hujayralarga bo‘linadi va yangi mitselliyni hosil qiladi. 
Xlamidosporalar hosil qilib ko‘payadi. Bu oidiyga o‘xshash bo‘lib, ikki 
qavat  po‘st  va  ko‘p  oziq  modda  saqlaydi.  Noqulay  sharoitda  bemalol  yashab, 
qulay sharoitda rivojlanadi. 
Kurtaklanish  yo‘li  bilan  achituvchi  zamburug‘lar  ko‘payadi.  Bunda 

---

221 
 
hujayrada o‘simtalar hosil bo‘ladi, u yetilib ona hujayradan ajralib yashaydi. 
Sklerotsiy  vositasida  ko‘payish.  Bunda  sklerotsiydan  bahorda  mevali 
tanacha  va  boshcha  (stroma)  hosil  bo‘ladi.  Stroma  ichida  peritetsiylar  (ichki 
mevalar) rivojlanib, ularning har biri ichida 8 tadan askosporalar hosil bo‘ladi. 
Askosporalar  etilib  havoga  tarqalgan  vaqti  g‘alla  o‘simliklarining  gullagan 
vaqtiga  to‘g‘ri keladi. Askosporalar o‘simlikning og‘izchasi  orqali  kirib urug‘ 
kurtagiga borib joylashadi. Natijada don o‘rnida sklerotsiy hosil bo‘ladi. 
Zamburug‘lar jinssiz ko‘payganda turli sporalar hosil qiladi. 
1.  Zoosporalar  gifalarning  uchidan  ajralib  xivchinlar  hosil  qiladi,  suvda 
aktiv suzib, biror organik moddaga ilashadi va tana hosil qilib ko‘payadi. 
2. Zamburug‘larning gifalari ustida sporangiylar va ularning ichida juda 
ko‘p sporalar hosil bo‘ladi. Ular sporangiyspora deb ataladi va qulay sharoitda 
tana hosil qiladi. 
3. Zamburug‘lar konidiyasporalar bilan ham ko‘payadi. Ular  quruqlikda 
yashaydigan  sklerotsiy  kabi  zamburug‘larda  uchraydi.  Konidibandlar  uchida 
konidiyasporalar etilib, tizmalar bir-biridan uziladi va tarqalib ko‘payadi. 
Zamburug‘lar jinsiy ko‘payganda izogamiya, geterogamiya va oogamiya 
yo‘li bilan ko‘payadi.  
Izogamiyada  morfologik  bir  xil,  lekin  fiziologik  har  xil  bo‘lgan  jinsiy 
hujayra - gametalar qo‘shilib ko‘payadi. 
Geterogamiyada morfologik va fiziologik jihatdan har xil bo‘lgan jinsiy 
hujayralar  qo‘shilib  ko‘payadi.  Makrogameta  urug‘chi,  mikrogameta  — 
changchi hisoblanadi.  
Oogamiyada  changchi  va  urug‘chi  bir  hujayrali  jinsiy  organlar  hosil 
bo‘ladi.  Ular  suvga  tuxum  hujayra  —  spermatozoid  ishlab  chiqaradi  va  ular 
suvda  qo‘shilib  ko‘payadi.  Yuksak  zamburug‘larning  jinsiy  ko‘payishi  juda 
reduksiyalangan, shuning uchun ularni aniqlab bo‘lmaydi va buning ustiga ular 
yaxshi o‘rganilmagan. 
Xaltacha va bazidiya paydo bo‘ladigan hujayrada yadroning qo‘shilishi, 

---

222 
 
uning  ketma-ket  reduksion  bo‘linib  hujayralar  ichida  sporaning  hosil  bo‘lishi 
oldidan jinsiy jarayon bo‘lib o‘tadi. 
Yuksak zamburug‘larning zigotasi ayrim gametalarga differensiallanmay 
ikkita  hujayraning  qo‘shilishidan  hosil  bo‘ladi.  Hujayra  yadrosi  qo‘shilmay 
mustaqil  bo‘lina  boshlaydi.  Ular  faqat  xaltacha  yoki  bazidiya  taraqqiy  etishi 
oldidan  qo‘shiladi.  Demak,  yuksak  zamburug‘larning  taraqqiyot  fazasi 
zigotadan  xaltacha  va  bazidiya  paydo  bo‘lishigacha  bo‘lgan  davrni  o‘z  ichiga 
olishi  va  hujayrada  chin  diploid  yadro  emas,  bir-biriga  qo‘shilmagan  faqat 
yaqinlashib turgan gaploid yadroning bo‘lishi bilan xarakterlanadi. 
Jinsiy  jarayonda  hosil  bo‘lgan  askospora  yoki  bazidiy  sporalar  o‘sib, 
bittadan gaploid yadroli mitseliyga aylanadi. 
Zamburug‘lar  tabiat  va  inson  hayotida  katta  ahamiyatga  ega.  Ular 
bakteriyalar  bilan  birga  organik  moddalarni  anorganik  moddalargacha 
parchalaydi.  Zamburug‘lar  ildizlar  bilan  simbioz  holda  yashab  mikorizalar 
hosil qiladi. Mikorizalar suvda erimaydigan moddalarni (vitamin RR ni) eritib, 
ildizga  shimdirib  beradi.  Ular  ichki  —  endotrof,  tashqi  —  ektotrof  holda 
uchraydi. 
Qo‘ziqorin turlari juda ko‘p bo‘lib, ular ichida zaharlilari va oziq modda 
sifatida  ishlatiladigan  vakillari  ham  uchraydi.  Achituvchi  zamburug‘lar  spirtli 
ichimliklar  tayyorlashda,  non  yopishda  ishlatiladi.  Ko‘pchilik  zamburug‘lar 
biologik  faol  moddalardan  fermentlar,  organik  kislotalar,  vitaminlarni  hosil 
qiladi.  Zamburug‘lardan  antibiotik  preparatlar:  penitsillin,  streptomitsin 
olinadi.  Zamburug‘larning  ayrim  turlari  qishloq  xo‘jalik  ekinlarida  va 
odamlarda kasallik qo‘zg‘atadi.