|
Issiqlik. O‘simliklarning o‘sishiga eng faol ta’sir etadigan omil- lardan
biri issiqlikdir. Ko‘pchilik o‘simliklarning o‘sish tezligi issiqlik O dan 35°
gacha o‘zgarganda Vant-Goff qonuniga bo‘ysunadi. Lekin harorat 35-40° S
dan oshgandan keyin o‘sish tezligi ham pasayadi. Umuman, o‘sishga nisbatan
ham haroratning uchta kardinal nuqtasi bor: minimal (eng past), optimal
maqbul (o‘rtacha), maksimal (eng yuqori). Bu nuqtalar darajasi o‘simliklarning
150
turlariga bog‘liq. Issiqlikning eng past va eng yuqori nuqtalarida urug‘ni
tinim holatiga ta’sir qilib, rivojlanishni o‘zgartiradi, natijada o‘sish eng past
darajada bo‘ladi yoki to‘xtaydi, lekin nobud bo‘lmaydi. O‘sishning to‘xtab
qolishi uzoqqa cho‘zilganda o‘simlik kasallikka chalinishi yoki asta –sekin
nobud bo‘lishi mumkin. Bunday jarayonni past darajadagi issiqlikda
tezlashtirilishi yarovizatsiya deb ataladi. Yarovizatsiya, ya’ni past issiqlikning
ta’siri asosan kuzgi o‘simliklar uchun zaruriy hisoblanadi. Bunday zarurat
bo‘lmagan o‘simliklar bahorilar deyiladi. Yarovizatsiya, odatda 1-3 oygacha
davom etib, engsamarador harorat0
o
dan 7
o
S gacha hisoblanadi. Issiqsevar
o‘simliklarda esa 10-13°S bo‘lishi mumkin.
Maqbul harorat darajasi o‘sishning eng faol bo‘lishini ta’minlaydi.
O‘simliklar haroratga bo‘lgan munosabatlari asosida bir necha guruhga
bo‘linadi:
1 ) issiqsevar o‘simliklar - minimal harorat darajasi 10°S dan yuqori,
maqbul 30-40°S atrofida;
2) sovuqqa chidamli o‘simliklar — minimal harorat 0 dan to 5°S
va maqbul 25-31°S. Lekin, aytish lozimki, o‘sishni eng faol ta’minlaydigan
fiziologik maqbul harorat hamma vaqt ham samarador bo‘lmaydi. Chunki
o‘sishning eng tez borishi doim ham sog‘lom va baquvvat o‘simlik olish degan
gap emas. Aksincha, ko‘p organik moddalar sarf qilinishi natijasida o‘simliklar
kuchsiz bo‘lib qolishi mumkin. Shuning uchun ham o‘sishni ta’minlovchi sof
fiziologik optimum o‘simlikning o‘sish va rivojlanishini eng baquvvat o‘simlik
olinishini ta’minlovchi garmonik optimumdan farq qiladi. Bu harorat darajasi
fiziologik jarayonlarning bir tekisda faollanishi uchun sharoit yaratadi.
Namlik. Tuproq va havo tarkibidagi namlik miqdori o‘simlikning
mo‘tadil o‘sishiga salmoqli ta’sir etadi. Hujayraning, ayniqsa, sitoplazmaning
me’yoriy tuzilmasi, uning faoliyati ham suv bilan ta’minlanish darajasiga
bog‘liqdir. Urug‘lar ekish oldidan namlanganda, o‘z og‘irligining 50% gacha
suvni shimib oladi va faol o‘sish boshlanadi. Hujayralar turgor holatda bo‘lsa
151
bo‘linishi va hujayraning cho‘zilishi yaxshi ketib, o‘simlik etarli darajada o‘sa
boshlaydi. O‘simliklarning ildiz tizimi ham namlik sharoitida yaxshi o‘sadi.
Tuproqda suv miqdori juda kam bo‘lganda hujayralarning cho‘zilish fazasi tez
o‘tadi va natijada hujayralar kichik bo‘ladi, poya va ildizlar qisqaradi,
barglarning hajmi ham kamayadi. Suvning kam bo‘lishi hosildorlikning ham
keskin pasayishigaolib keladi.
FITOGORMONLAR
Fitogormonlarning juda oz miqdori (10-13 - 10-5 mol/l) ham
o‘simlikning o‘sishiga yaxshi ta’sir qilib, bu faol moddalar fiziologik
jarayonlarning boshqarilishida ishtirok etadi. Fitogormonlar o‘simlikning bir
qismida kam miqdorda ishlab chiqarilib, ikkinchi qismiga ta’sir qilib yaxshi
o‘stiradi. Bu moddalar yordamida hujayralar, to‘qimalar va organlar
o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar amalga oshadi hamda o‘simliklarning o‘sish
jarayoni tartibga solinadi.
Fitogormonlar haqidagi ta’limot XX asrning30-yillarida N.G.Xolodniy
va V.V.Vent tomonidan yaratildi. Ular o‘simliklar o‘sishining gormonal
nazariyasini taklif etdilar.
Fitogormonlar o‘simlikda o‘sish va rivojlanishni boshqarib turadi.
Fitogormonlarning to‘rt xil birikmasi mavjudligi aniqlangan -auksin,
gibberelin, sitokinin, o‘sish ingibitori (kumarin, abssiz kislota).
Fitogormonlarni 1938 - yilda Boysen-Yensen va 1963 - yilda E.Sinnot
“o‘stiruvchi moddalar” deb atashni taklif etdilar. Keyingi yillarda ular ko‘proq
“ O‘simlik gormonlari“ , “ fitogormonlar” deb yuritila boshlandi. Bu birikmalar
o‘simliklarning yosh barglarida, poya va ildizlarining o‘suvchi qismlarida hosil
bo‘ladi va keyin o‘sish jarayonlari faol joylarga ko‘chiriladi. Ular o‘z
ta’sirlarini juda oz miqdorda amalga oshirib, o‘simlik tanasida kechadigan bir
qancha reaksiyalarda ishtirok etadi va ularni boshqaradi.
152
Do'stlaringiz bilan baham: |
