M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova


-rasm. Limontidagi lizigen            bo‘shliqlar



Download 9,23 Mb.
Pdf ko'rish
bet59/242
Sana23.09.2021
Hajmi9,23 Mb.
#183085
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   242
Bog'liq
2 5285202826778119839

21-rasm. Limontidagi lizigen  
         bo‘shliqlar                  
 
Efir  moy  kanallari–ular  ham  asosan  sxizogen  ravishda  hosil  bo‘ladi.  Bu 
xildagi kanallar sxizogen yo‘llardan o‘zining shakli jihatidan farq qiladi. 
Ularning  hujayrasi  ba’zan  uzun  va  shoxlangan  bo‘lishi  mumkin.  Efir 
moyi  kanallarida  efir  moyi  ishlab  chiqariladi.  Bu  kanallarni  saqlovchi 
o‘simliklarga    soyabondoshlar  oilasi  vakillari  sabzi,  kashnich,  ziralarni 
misol qila olamiz. 


87 
 
 
 
22-rasm. 1. Sut naylari:A — bo‘g‘imsiz sut  na yi , B  —  bo ‘g‘imli  sut na yi  
 
Sut  naylari-  ular  ayrim  parenxima  hujayralardan  yoki  bir  qancha 
hujayralarning  birlashib  ketishidan  hosil  bo‘ladi.  Ayrim  o‘simliklarning 
vegetativ organlarida yoki boshqa qismlarida hujayralarning vakuolasida sutga 
o‘xshash shira to‘planadi. Bu shira lateks deb ataladi. Sutsimon shira tarkibida 
terpenlar (smola, kauchuk), taninlar, uglevodlar, yog‘simon moddalar, oqsillar 
bo‘ladi.  Lateks  doimo  oq  rangda  bo‘lavermaydi,  ba’zan  sariq,  pushti  yoki 
rangsiz bo‘lishi mumkin. 
Bo‘g‘imli  va  bo‘g‘imsiz  sut  naylari  farq  qilinadi.  Bo‘g‘imli  sut  naylari 
murtak rivojlanayotgan paytda gipokotil va urug‘ palla barglarida hosil bo‘ladi.  
Apikal  ya’ni  (uchki)  meristemaning  differensiyalanishi  natijasida  yangi  sut 
naylari  hosil  bo‘lib,  ilgari  hosil  bo‘lgan  sut  naylari  bilan  umumiy  sut  yo‘lini 
hosil qiladi. Bunday sut yo‘llarini ko‘knori o‘simligida kuzatish mumkin. 
Bo‘g‘imsiz  sut  nayli  bitta  yirik  hujayradan  tashkil  topgan  bo‘lib,  u 
murtakning  o‘sish  paytida  hosil  bo‘ladi,  o‘sib,  tarmoqlanib,  ba’zan  esa 
tarmoqlanmay, silindrsimon shakldagi o‘simlikning hamma organini egallaydi 
(22-rasm). 
Bo‘g‘imsiz  sut  naylarini  tut  va  sutlama  kabi  o‘simliklarda,  bo‘g‘imli  sut 
naylarni  esa  astradoshlar,  qo‘ng‘iroqdoshlar  va  ko‘knordoshlar  vakillarida  


88 
 
kuzatishimiz  mumkin.  Ba’zi  o‘simliklarning  sutsimon  shirasi  amaliy 
ahamiyatga ega. Masalan, kauchukli daraxt — braziliya geveyasining sutsimon 
shirasidan  olinadigan  kauchuk  tabiiy  kauchuk  olishdagi  asosiy  manba 
hisoblanadi.  Ko‘knori,  qoncho‘p  o‘simligining  sut  naylaridan    chiqadigan 
shiralar tibbiyotda turli kasalliklarni davolashda ishlatiladi. 
 
O‘TKAZUVCHI TO‘QIMALAR 
 
   O‘simliklarning  hayot  faoliyati  uchun  turli  xil  oziq  moddalar  va  ko‘p 
miqdorda  suv  kerak  bo‘ladi.  Suvda  erigan  moddalar  o‘simlik  tanasi 
bo‘ylab o‘tkazuvchi to‘qimalar orqali amalga oshadi.   
    Tuproqdagi  erigan  moddalar  ildiz  orqali  shimilib  poya  va  bargga 
uzatiladi,  ya’ni  bu  yuqoriga  ko‘tariluvchi  oqimdir.  Barglarda  fotosintez 
natijasida  hosil  bo‘lgan  organik  moddalar  poya  va  u  orqali  ildiz  tomon 
harakat  qiladi.  Bunga  pastga  tushuvchi  oqim  deb  ataladi.  Moddalarning 
bir  qismi  o‘simlikning  rivojlanishi  uchun  sarflansa,  qolgan  qismi  esa 
oziq  modda  sifatida  to‘planadi.  Oziq  moddalar  o‘simliklarning  yer  ustki 
va yer ostki qismlarida to‘planadi. 
Bu moddalarning harakati o‘tkazuvchi to‘qimalar orqali sodir bo‘ladi. 
Bu  o‘tkazuvchi  to‘qimalar  ksilema  va  floema  deb  ataladi  (23-rasm). 
Ksilema  yuqoriga  ko‘tariluvchi  to‘qimalardan  tashkil  topgan  bo‘lib:  suv 
kanali  —  traxeya,  traxeidlar,  ksilema  tolasi  —  libriform  va  ksilema 
parenximasidan  iborat.  Libriform  bu  mexanik  to‘qima  bo‘lib  o‘lik 
hujayradan, ksilema parenximasi esa tirik hujayradan iborat. 


89 
 
 
23-rasm. O‘tkazuvchi ksilema va floema elementlari 
 A. ksilema elementlari 1-suv naylari, 2-traxeidlar, 3-yog‘ochlik parenximasi, 4-
poralar; B. 5-elaksimon naylar, 6-yo‘ldosh hujayralar, 7-elaksimon teshikchalar, 8-
floema parenximasi 
 
Yopiq 
urug‘li 
o‘simliklarning 
traxeyalari 
juda 
ingichka 
kapillyarlardan  iborat  bo‘lib,  ular  hujayralarning  uzun  qator  bo‘lib 
joylashishidan  hosil  bo‘ladi.  Bu  hujayralarning  ko‘ndalang  to‘siqlari 
qisman  yoki  butunlay  erib  ketadi.    To‘siqlar  erib,  naychalar  devori 
yog‘ochlashgandan  keyin  hujayralar  protoplasti  nobud  bo‘ladi  va 
naychalar  ichi  suv  bilan  to‘la  o‘lik  naychaga  aylanadi.  Bu  naychalar 
odatda  o‘simlikning  butun  tanasi  –ildizidan  to  barglarigacha  cho‘zilgan 
yaxlit  naycha  bo‘lmay,  balki  ko‘ndalang  to‘siqlar  bilan  bir-biriga  ulanib 
turgan 
ayrim 
bo‘g‘imlardan  iborat.  Naychalarning  bo‘g‘imdan-
bo‘g‘imgacha  uzunligi har xil o‘simliklarda turlicha, ya’ni 10 sm dan 2-
3  metrgacha.  Naychalar  bir-biridan  ajratib  turuvchi  to‘siqlar  suv 
o‘tishiga  halaqit  bermaydi,  chunki  ularning  qiya  yuzasida  bitta  yoki  bir 
nechta  teshikcha  bo‘lib,    naycha  ichidan  oqayotgan  suv  shu  teshikchalar 
orqali osongina harakatlanadi.  
Traxeyalarning  qobig‘i  odatda  yog‘ochlashgan  bo‘lib,  har  xil 
qalinlashadi.  Devorlarning  qalinlashishiga qarab, ular  xilma-xildir.  Agar 
ularning  qalinlashgan  qismi  bilan  qalinlashmagan  qismi  doirasimon 


90 
 
shaklda  navbatlashgan  bo‘lsa,  bunday  traxeyalar  halqali  traxeyalar 
(naychalar),  traxeya  qobig‘i  spiral  shaklda  qalinlashsa  spiral  traxeya, 
devorlari to‘rga o‘xshab qalinlashsa to‘rli traxeya, devorining yupqa joyi 
bilan  qalin  joyi  navbatlashsa  narvonsimon  traxeya  va  devorining  juda 
qalinlashishidan  nuqtali  traxeyalar  hosil  bo‘ladi  (24-  rasm).  Nuqtali 
traxeyalarda  qobig‘ining  ustki  tomonida  nuqta  yoki  doirachalar  shaklida 
teshikchalar  bo‘ladi.  Traxeyalar  devorining  nuqta  shaklida  qalinlashishi 
o‘simlikning turiga hamda ularning o‘sish sharoitiga bog‘liq.  
 
24-rasm. O‘tkazuvchi  naylarining turlari 
1  —  xalqasimon;  2  —  4  spiralsimon;  5  —  to‘rli;  6  —  narvonsimon;  7,8  -
nuqtasimon,9,10,11-traxeidlar 
 
Ochiq  urug‘li  o‘simliklar  va  qirqquloqlarda  o‘tkazuvchi  to‘qimasi 
traxeidlardan  tashkil  topgan.  Ular  ham  traxeyalar  singari  o‘tkazuvchi 
vazifasini bajaradilar. Traxeidlar ingichka uchli va yog‘ochlashgan qalin 
devorli  prozenxima  hujayralardan  tashkil  topgan  to‘qima.    Hujayra 
qobig‘ining  qalinlashmagan  qismida  traxeidlarni  bir-biri  bilan  bog‘lab 
turadigan ko‘p teshikchalar bo‘ladi.  Traxeidlarning uzunligi 1 mmdan 1 
sm orasida bo‘ladi (24- rasm).  
Traxeidlar  o‘lik  hujayralardan  tashkil  topgan  bo‘lib,  hujayra  qobig‘i  bir 
tekisda  yog‘ochlashmaydi.  Ularda  ham  halqasimon,  spiralsimon, 
to‘rsimon, nuqtasimon hujayralar mavjud.  
Kuzda ksilemadagi parenxima hujayralar o‘sib, traxeid va traxeyalarning 
teshiklariga  kiradi,  ularning  bekitadigan  o‘simtalarini  hosil  qiladi.  Shu 


91 
 
o‘simtalar  hisobiga  traxeya  va  traxeidlar  o‘tkazuvchanlik  vazifasini 
bajara  olmaydi.  Bahorda  o‘simtalar  erib,  traxeya  va  traxeidlar  o‘tkazuvchi 
xususiyatini tiklaydi. 
Assimilyatsiyaning  birlamchi  mahsulotlari  barglardan  o‘simliklarning 
boshqa  organlariga    tushuvchi  oqim      floema  to‘qimasi  orqali  amalga  oshadi.  
U  quyidagi  to‘qimalardan  tashkil  topgan:  elaksimon  naylar,  yo‘ldosh 
hujayralar,  floema  tolasi  —  stereid  va  floema  parenximalar.  Floema  tolasi, 
ya’ni stereid mexanik to‘qima, asosan o‘lik, floema parenximasi tirik bo‘ladi. 

Download 9,23 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   242




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish