M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

 
Urug‘ fiziologiyasi 
Urug‘ning  etilishi  fiziologik  jarayonning  tugallanishi  oldidan  sodir 
bo‘ladi. Fiziologik rivojlanish to‘xtashi bilan urug‘ga suvning kirishi to‘xtaydi, 
buning oqibatida  urug‘ning ichiga oziq moddalar kirishi ham to‘xtaydi. Urug‘ 
ichida sodir bo‘ladigan fiziologik jarayonlar va fermentlarning  garmon faolligi 
sekinlashadi  hamda  namlik  5-10  foizga  kamayadi.  Urug‘  qobig‘i  zichlashib, 
ko‘pchilik  hollarda  yog‘ochlanadi.  Etilgan  urug‘    uzoq  muddato‘z  fiziologik 

---

194 
 
xususiyatini    yo‘qotmay  saqlaydi.  Urug‘ning  bu  holati  fiziologik  tinim  holati 
deb ataladi. 
Tinim  holatidan  urug‘lar  har  xil  vaqtda,  har  xil  holatda  chiqishi 
mumkin. Bir pallali o‘simliklar urug‘ining tinim holati juda osonlik bilan nam 
va  issiqlik  ta’sirida  rivojlanishga  o‘tadi.  Ba’zi  urug‘lar  sovuq  ta’sirida  unib 
chiqsa,  ba’zilari  suvda  ivitilgandan  so‘ng  unib  chiqadi.  Tabiatda    shunday 
urug‘lar  borki,  ularning  urug‘  po‘stini  mexanik  yo‘l  bilan  tilinmasa  unib 
chiqmaydi. 
Urug‘ning  unib  chiqishida  juda  murakkab  biokimyoviy,  anatomik  va 
fiziologik jarayonlar sodir bo‘ladi.  Urug‘ po‘stidan suv kirishi bilan nafas olish 
jarayoni sodir bo‘ladi, oziq moddalar suyulib, harakatlanib oqsillar hosil qiladi. 
Natijada murtakdagi dastlabki bargcha, poyachadan er betiga  barg poya o‘sib 
chiqsa,  dastlabki  ildizchadan  erga  ildiz  o‘sa  boshlaydi.Urug‘dan  o‘sayotgan 
o‘simlik fotosintezga ko‘proq muhtoj bo‘lsa, urug‘palla er betiga chiqib yashil 
holatga  o‘tib  oladi,  agar  oziq  moddalar  ko‘proq  kerak  bo‘lsa,  urug‘palla  er 
ostida  qoladi.  Urug‘ning  o‘sib  chiqishi  uchun  umuman  6-10  kun  vaqt  kerak 
bo‘lsa, yog‘ochlanganlariniki 10-60 kunga boradi. 
 
M E V A 
 
M  e  v  a    -  bitta  guldan  hosil  bo‘lgan,  o‘zida  urug‘  saqlaydigan 
ko‘payish organidir. Odatda, gulda urug‘lanish jarayoni o‘tgandan keyin meva 
hosil  bo‘ladi.  Urug‘chi  tugunchasining  o‘zgarishidan  meva  etiladi.  Ba’zan 
mevaning  hosil  bo‘lishida  gul  o‘rni  changchilarning  ostki  qismi,  gultoj  va 
gulkosa  barglari  ham  ishtirok  etishi  mumkin.  Amerikalik  olim  A.Imsning 
fikricha meva –etuk gul demakdir. 
Meva  urug‘ni  tashqi  muhitning  har  xil  noqulay  ta’siridan  saqlaydi. 
Yuqorida  ta’kidlanganidek,  ypyg‘  urug‘murtakdan,meva  tuguncha  devoridan 
shakllanadi.  Meva  urug‘ning  atrofini  to‘liqo‘rab  olgan  bo‘lib  ypyg‘ 

---

195 
 
pishgungaqadar meva ichida yopiqholda bo‘ladi.Ko‘pchilik o‘simliklarda urug‘ 
yetilganidan  so‘ng  meva  yoriladi  va  ichidagi  urug‘lar  har  tomonga  chatnaydi. 
Shunga  ko‘ra,  o‘simliklarni  mevalari  chatnaydigan  va  chatnamaydigan  xillari 
farqqilinadi. 
Ba’zi  yopiq  urug‘li  o‘simliklarda    apomiksis,  ya’ni  murtakning 
urug‘lanmay  rivojlanishi  sodir  bo‘ladi.    Meva  urug‘ning  hosil  bo‘lishida,  uni 
himoya  qilish  va  tarqalishida  ahamiyati  katta.  Mevaning  morfologik  asosi, 
dastlab  urug‘chi  tuguni  hisoblanadi.  Gulning  qolgan  qismlari,  ya’ni 
gulqo‘rg‘oni, changchilari so‘lib qoladi. Ba’zi bir o‘simliklar mevasining hosil 
bo‘lishida    ular  ham  ishtirok  etadi.  Masalan,  olmada  kosachabarg  ishtirok 
etadi.Tugunchada  kuchli  o‘zgarish  sodir  bo‘lishi  natijasida  tuguncha 
kattalashadi.  Tugunchadagi  hujayrada  har  xil  plastik  va  energetik  moddalar, 
oqsil, kraxmal, glyukoza, yog‘ va ba’zi vitaminlar hosil bo‘ladi. 
Odatda  mevada  bitta  yoki  bir  nechta  urug‘  bo‘ladi.  O‘simlikning 
nasldan-naslga o‘tish xususiyatlari ana shu urug‘da saqlanadi.  
Ayrim  o‘simliklarda  bir  nechta  guldan  yoki  to‘pguldan  meva  hosil 
bo‘ladi. Meva ikki qismdan: meva qati (perikarp) va urug‘dan iborat bo‘ladi. 
Pishib  etilgan  meva  po‘sti,  meva  qati  tugunchaning  devoridan  hosil 
bo‘lib, uch qavatga ega: 
1. Ekzokarp (tashqi qavat). 
2. Mezokarp (o‘rta etli va suvli qavat). 
3. Endokarp (ichki) qavat. 
Danaklilardan  shaftoli,  olxo‘ri,  olcha  va  boshqalarda  endokarpiy 
yog‘ochlangan  sklereid  hujayralaridan  iboratbo‘lib,  uning  ichida  joylashgan 
urug‘,  tashqi  muhitning  turli-tuman  noqulay  ta’siridan  himoyalangan  bo‘ladi. 
Shunga  ko‘ra,  ularning  urug‘i  ko‘p  yillar  davomida  o‘zining  unuvchanligini 
yo‘qotmaydi.  Meva  po‘stining  ekzokarp    katlamlari  orasidagi  oraliqqatlam 
mezokarp,  asosan  oziq  moddalar  to‘planadigan,  ko‘pchilik  hollarda  qalin  etli, 
shirali  bo‘ladi.  Mevapo‘stining  yuqorida  izohlangan  uchala  qismidan 

---

196 
 
perikarptashkil topadi. Perikarpo‘simlikning turli-tuman turlarida bir xil emas. 
Ayrim o‘simliklarda u quruq, boshqalarida etli, shirali bo‘ladi. 
Mevalar  meva  qatining  rivojlanishiga  qarab:  quruq  va  ho‘l  (sersuv) 
mevalarga bo‘linadi. 
Ho‘l  mevalarning  meva  qati  (perikarp)da  mezokarp  qavati  yaxshi 
rivojlangan. Quruq mevalarda esa mezokarp emas, balki ekzokarp va endokarp 
qavatlari mavjud.  Mevalar bir urug‘li va ko‘p urug‘li bo‘lishi mumkin. 
 
Mevalarni tasniflash 
Tabiatdagi  mavjud  mevalar  tasniflanganda  ularning  morfologiyasi, 
morfogenetik  jihati  va  evolutsion  rivojlanishi    hisobga  olingan.  Morfogenetik 
jihatdan  baho  berish  urug‘chining  tuzilishiga  qarab  amalga  oshirilgan. 
Morfogenetik  tasniflashda  jamiki  mevalar  to‘rtta  guruhga  ajratiladi:  apokarp, 
monokarp,  sinokarp  va  psevdomonokarp.  Har  qaysi  guruh  evolutsion 
rivojlanishda turli mevalarni birlashtiradi. 
Apokarp  mevalar  birlashmagan  urug‘chi  gullardan  hosil  bo‘lib,                    
har  bir  mevachada  gul  o‘rnida  alohida  joylashadi.    Bunday  mevachalar 
hamisha  ustki    gul  tugunchasidan  hosil  bo‘ladi.  Apokarp  mevalar  evolutsion 
taraqqiyotda qadimiydir. 
Apokarp  mevalarning  chokidan  ochiladiganlariga  to‘p  bargcha, 
ochilmaydiganlariga to‘p yong‘oqcha (ayiqtovon) kiradi. O‘ziga xos tuzilishga 
ega  bo‘lgan  apokarp  mevalarga:  na’matak  –bu  ko‘p  danakli  bo‘lib,  gipantiy 
bilan  o‘ralgan;  qulupnay  –suvli  yong‘oqchalardan  iborat  bo‘lib,  gul  o‘rni 
birlashgan.    To‘p  bargchali  mevalar  magnoliya,  atirgullilar,  chinnigullilar, 
ayiqtovon,  piyon  gullilar  oilasiga  mansub  bo‘lgan  ko‘pgina  o‘simliklarda 
uchraydi (51-rasm). 
Monokarp  mevalar  usti  tugunchali  urug‘chi  gulidan  hosil  bo‘ladi. 
Monokarp 
mevalar 
evolutsion 
taraqqiyotda 
apokarp 
mevachalarni 
reduksiyalanishidan  kelib  chiqqan.  Monokarp  mevalar  ra’noguldoshlar  va 

---

197 
 
ayiqtovondoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning so‘nggi vakillarida uchraydi. 
Monokarp    (bitta  meva)  mevalar  turli  morfologik  tuzilishda:  dukkak, 
bittadan  bargcha,  yong‘oqcha,  quruq  va  suvli  danakcha  shakllarida  turli 
oilalarda  uchraydi.  Dukkak  –pishib    etilganda  chokidan  ikki  tomonga 
ochiladigan  quruq  meva.  Bu  meva  dukkakdoshlar  oilasiga  kiradigan    hamma 
o‘simliklarda  turli  shakl  va  o‘lchamlarda  mavjud.  Mevasining  dukkakdan 
iborat bo‘lishi oilani butun bir sistematik nomlanishiga  sabab bo‘lgan. Dukkak 
bir  xonali  bo‘lib,  urug‘lari  mevasiga  o‘rnashgan,  uchi  bilan  ochiladi.  Choki 
bilan  ochilmaydigan    dukkak  mevaga  no‘xat  o‘simligi,  ochilmaydigan  suvli 
dukkak mevaga safora o‘simligining mevasi misol bo‘ladi.