М. Субанова, Г. Жамангулова биология

§52. Г
ур
уҳ-
лар
даги 
ўсимлик- лар-нинг ке
либ чи-
қиши. Г
у-
руҳлар- даги ўзг
а-
ришлар-- нинг саб
аб-
лари
51-§. Инс
он
фао
лия-
итининг омиллари
52-§. Г
ур
уҳ-
лар
даги 
ўсимлик- ларинг ке
либ 
чиқиши
52-§. Г
ур
уҳ-
лар
даги 
ва босқич- лар
даги
ўсимлик
лар-
нинг т
ур-
лари
51-§.
Ўси
м
-
лик
лар
даги 
мо
дда алма-
шинуви 
52-§. Ўсим- лик ҳаёти- даги ўзг
а-
ришлар
53-§. М
ада-
ний ўсим- лик
ларнинг 
ке
либ чиқи-
ши в
а у
лар-
нинг г
еогра-
фияси
53-§. М
ада-
ний ўсим- лик
ларнинг 
ту
рлари
§53. М
ада-
ний ўсим- лик
лар-нинг
ке
либ 
чиқиши

---

23
1
2
3
4
5
6
7
8
54-§. М
ада-
ний ўсим- лик
ларнинг
гу
руҳлари 
М
аданий
ўсимлик
лар-
нинг ҳосил- дор
лиги 
54-§. М
ада-
ний ўсим- лик
ларнинг 
тарқалиш саб
аб
лари.
Табиий 
ўсим-
лик
ларнинг
гу
руҳлари
54-§. М
ада-
ний ўсим- лик
ларнинг
ту
рлари
56-§. Ер- дан фой- даланиш қоида- лари
54-§. Ёвв
ойи 
ўт
ларнинг 
ту
рлари. 
Қимма
тб
аҳо
хўжалик ўсимлик
лари-
нинг т
ур
лари 
55-§. Ўсимлик- ларнинг нав- лари в
а қим-
ма
тб
аҳо 
хўжалик ўсимлик
лари
56-§. Т
упроқ 
эро
зияси.
Ўсимлик ўстириш 

---

24
1
2
3
4
5
6
7
8
57-§. Озиқ- овқа
тда 
қўллаш қоидалари
57-§
. С
аб
за-
во
т ўсти-
ришнинг йўллари, саб
за-
во
тлар-
нинг ҳосил- дор
лиги
57-§. Д
онли 
ўсимлик- ларнинг ўсиш ша- роити
57-§. Д
онли
ўсимлик
ла-
рининг 
ту
р
-
лари
57-§. Д
онли
ўсимлик- ларнинг нав
лари
58-§. М
ев
а-
саб
зав
от
ўсимлик- ларининг ту
рлари
57-§. Нав- лар, гибрид лар
57-§. С
аб-
зав
от ўсим-
лик
ларнинг
ту
рлари
58-§. О
лма
боғлари- нинг ҳосил- дор
лиги.
Пайв
ан-
длашнинг ту
рлари
58-§. Боғбон чиликк
а ўр-
ганиш, кўча
т-
ларни ўтқа
зиш
58-§. Ўғит- лар

---

25
1
2
3
4
5
6
7
8
59-§. Бак
те-
рияларнинг ҳаёти
59-§. Бак
те-
рияларнинг ту
рлари
59-§. Бак
те-
рияларнинг тузилиши
59-
§. 
Бак
-
те
риялар-
нинг т
ур-
лари
60-§. Бак
те-
рияларнинг табиа
тдаги, 
инс
он ҳаё-
тидаги ро
ли
60-§. Бак
те-
рияларнинг табиа
тдаги, 
инс
он ҳаё-
тидаги ро
ли
62-§. Озиқ- овқа
т б
ак-
териялари- ни сақлаш йўллари 
60-§. Сут кисл
от
аси 
бак
терия-
ларидан фойдала- ниш 
61-§. Қал- поқчали қўзиқорин- ларнинг ҳаёти
60-§. Касал- лик қўзға- тув
чи 
бак
те
-
риял
арнинг
ту
рлари
60-§. Касал- лик қўзға- тув
чи б
ак
те-
рияларнинг ту
рлари
62-§. Инс
он
орг
аниз-
миг
а б
ак
те-
рияларнинг зиёни
61-§. Қалпоқ- чали қўзиқо- ринларнинг ту
рлари
61-§. Қал- поқчали қўзиқорин- ларнинг тузилиш- лари
61-§. Қал- поқчали қўзиқорин- ларнинг 
ту
р
-
лари
61-§. 
Сунъ-
ий қўзиқо- ринлар в
а 
улар
дан 
ҳосил олиш
63-§. Пара- зит қўзи- корин- лар
дан 
сақланиш.
61-§. Қ
ал
поқ
-
чали қўзиқо- ринларнинг кўпайиши

---

26
1
2
3
4
5
6
7
8
63-§. Заар
ли
қўзиқорин- ларнинг ҳаёти
64-§. Ли- шайник
лар-
нинг ҳаёти
64-§. Лишай- ник
ларнинг
ту
рлари
64-§. Лишай- ник
ларнинг
тузилиш- лари
64-§. Ли- шайник
лар
-
нинг амалий аҳамияти
63-§. Заар
ли 
қўзиқорин- ларнинг ту
рлари
63-§. 
Пара-
зит қўзи қоринлар- дан сақ- ланиш.-
62-§. М
о-
ғорнинг т
у-
зилиши 
62-§. М
оғор
зам
бу
рғлари
ва қалпоқ- чали қўзи- қоринлар- нинг т
узи-
лишлари
62-§. Пе- нициллин дориси 62-§. Ачит- қилар

---

27
Ушбу режа – жадвалдан кўриниб турганидек, маълум мавзудаги ҳар 
бир дарс у ёки бу тушунчани ривожлантиришга хизмат қилади. Демак, 
бу режа – жадвал ўқитувчининг столига жойлаштирилади, у дарснинг 
тушунарли ривожланиши ўрнини аниқлаган йўлланма бўла олади. Дарс-
нинг билим бериш мақсади ана шу тушунчаларнинг ривожланишига 
йўналтирилади. Масалан, «анатомик тушунча» деган графада биринчи 
«Ўсимлик органларининг ички тузилиши» деган мавзуда «ҳужайра» 
ҳақидаги дастлабки тасаввурдаги помидор, тарвуз, олма мисолида бе-
рилади. Ундан кейинги мавзуларда ички тузилиш ҳақидаги бу тасаввур 
ҳужайра ҳаёти ҳақидаги тушунчага ўтади. Томир бобида (режа – жад-
валдаги 5-графани қаранг) «томир зоналарининг ҳужайрали тузилиши», 
«Барг» бобида «баргнинг ҳужайрали тузилиши» кўрсатилган графадаги 
ҳужайра тузилиши тушунчаси кейинги мавзуда кенгайтирилиб, янги факт-
лар билан тўлиқланади. Демак, ҳар бир мавзу бўйича ўтиладиган дарс 
асосий биологик тушунчаларнинг (экологик, морфологик, анатомик в.б.) 
таркиби бўлиши билан шу тушунчанинг қайсидир босқичи бўлиб хиз-
мат қилади. Шунинг учун дарснинг билим бериш мақсади шу тушунчага 
қараб аниқланади. Масалан, ушбу кўрсатилган графада биринчи дарснинг 
мақсади – ички тузилиши бўйича анатомик тушунчаларнинг бошланғич 
тасаввурини шакллантириш; иккинчи дарснинг мақсади –ҳужайраларнинг 
шакли органларнинг хизматига яраша бўлишини жонли материалдан 
(барг мисолида, элодея, томир ипчаларини микроскопдан қараб) асос-
лаб кўрсатиш билан анатомик тушунча бўйича тасаввур бериш. Шундай 
қилиб, дарснинг билим бериш мақсадида тушунчаларнинг қайси томон-
лари ривожлантирилиши кўрсатилади. Энди дарсни ривожлантириш 
мақсадида ана шу белгиланган тушунчаларнинг ривожланишига яраша 
ўқувчида билим олиш усуллари, уни қўллаш кўникмаларини амалий, ижо-
дий, танишиб билиш, мустақиллилик, маъсулият каби инсоний фазилатлар 
жихатлари ривожланади.
Ана шундай пайтда улар билим олишнинг қуйидаги йўлларига эга 
бўлиши билан ўқувчилар ўзини ўзи ривожлантириш йўлида ҳаракат 
қилади (буларни дарсда ўқувчиларни ривожлантириш мақсадида кўр-
сатса бўлади):
– предметни билишда, унинг табиатдаги, дунёдаги ўрнига умумий 
шарҳда мўлжал қолишга ўрганади (вазиятни таснифлашга кириш усули) 
ва ундаги ҳар қандай масалаларни, муаммоларни ойдинлантириш усули-
га кўникишади. Ўқувчиларни ривожлантириш мажбуриятини қўйганда 
материални ўзлаштириш табиатдаги тузилган вазиятни олиб чиқиб, ун-
даги муаммони ойдинлантиришдан бошланади. Ана шунга кўникиш ке-

---

28
рак. Ана шу муаммога ўқувчи кириб бориб, уни ҳал этишга астойдил 
киришиши инсонда сўзсиз қизиқишни, интилишни яратади. Бу, албатта, 
мотивациявий муҳитнинг тузила бошлангани бўлади.
– объектларни таҳлил қилишда долзарб асосий белгиларини ажра-
тиш ва ички маъно-мазмунини очиш билан, уларнинг физиологик меха-
низимига асослаш орқали аниқланади (сабаб – натижа усули, режалаш-
тириш усули);
– тузилишни, ҳаётни, фактни маълум планда ўзлаштириб, уни қайта 
системали баён этишга ўрганишади (таҳлил-очиш усули);
– аввалги мавзудан олган тушунчаларни кейинги гуруҳдаги тушун-
чаларни ўзлаштиришда қўллаб, уларни умумий таҳлил қилишни юргиза-
ди (сабаб-натижа усули).
Белгилаб ўтилган усулларнинг барчаси курсдаги назарий билим-
га асосланиб, тузилган биологик тушунчаларни системалаштиришнинг 
мантиқий – структуравий модели (1-жадвал) орқали амалга оширилади. 
Демак, ривожлантириш билан ўқитишнинг асосий педагогик шарти ҳам 
ўқитиш жараёнида тушунарли ривожлантириш шароитида олиб бориш 
ҳисобланади.