M qudaybergenov q. Paxratdinov

Qadag’alaw ushi’n soraw ha’m tapsi’rmalar

1. 
   Qaraqalpaq tilinin’ da’slepki so’zlikleri kimler ta’repinen du’zilgen?
   
2. 
   Awdarma so’zlikler haqqi’nda ayti’p berin’.
   
3. 
   Qaraqalpaq tilinin’ to’rt tomli’q tu’sindirme so’zliginin’ a’hmiyetin ko’rsetin’.
   
4. 
   Terminologiyali’q so’zlikler jo’ninde sholi’w jasan’.
   

§6. Qaraqalpaq tilinin’ leksikasi’ boyi’nsha izertlewler


Joba

1. 
   N.A. Baskakovti’n’ «Sostav leksiki karakalpakskogo yazi’ka i struktura slova» miyneti.
   
2. 
   E. Berdimuratovti’n’ miynetleri.
   
3. 
   R. Esemuratovani’n’ miynetleri.
   
4. 
   M. Qa’lenderovti’n’ miynetleri.
   
5. 
   Qaraqalpaq tilindegi o’zlestirme so’zlerdin’ izertleniwi.
   
6. 
   Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdin’ izertleniwi.
   

Qaraqalpaq tilinin’ leksikasi’ jo’ninde N.A.Baskakovti’n’ «Состав лексики каракалпакского языка и структура слова» degen arnawli’ jumi’si’ basi’li’p shi’qti’. Bunda qaraqalpaq tili leksikasi’ni’n’ rawajlani’w ha’m qa’liplesiw tariyxi’ ko’rsetilgen. N.A.Baskakovti’n’ bul miyneti qaraqalpaq tili leksikasi’n bunnan bi’lay da izertlewge bag’dar beretug’i’n ha’m bu’gingi ku’nde de o’z bahasi’n joytpag’an ilimiy derek boli’p esaplanadi’.

Qaraqalpaq tili leksikasi’n izertlewde prof. Esemurat Berdimuratovti’n’ (1931 – 2005) miyneti ko’p boldi’. Ol 1964-ji’li’ Tashkentte «Ha’zirgi qaraqalpaq tili leksikologiyasi’ni’n’ ocherki» degen temada kandidatli’q dissertaciya jaqladi’. Ilimpaz o’zinin’ «Ҳәзирги заман қарақалпақ тили. Лексика» (Нөкис, 1964) ha’m «Ҳәзирги заман қарақалпақ тили лексикологиясы» (Нөкис, 1968) atli’ miynetlerinde qaraqalpaq tilinin’ leksikasi’n birinshi ret ha’r ta’repleme ha’m sistemali’ tu’rde analizledi. Oni’n’ bul miynetleri qaraqalpaq tilinin’ leksikasi’n bunnan bi’lay da teren’irek izertlew ushi’n ilimiy a’hmiyetke iye boli’p, olar o’zinen keyingi leksikologiyali’q izertlewlerge jol ashi’p berdi.
Qaraqalpaq tili leksikasi’n izertlewge belgili u’les qosqan ilimpazlardi’n’ biri Ra’wiya Esemuratova boli’p esaplanadi’. Ol 1964-ji’li’ Tashkentte «Qaraqalpaq leksikasi’ni’n’ Ulli’ Oktyabr socialistlik revolyuciyasi’nan keyingi da’wirde rawajlani’wi’» degen temada kandidatli’q dissertaciya jaqladi’. Usi’ dissertaciyali’q jumi’si’ni’n’ tiykari’nda 1966-ji’li’ «Октябрь ҳәм қарақалпақ лексикасы» degen kitabi’n baspadan shi’g’ardi’. Kitapta qaraqalpaq tili so’zlik qurami’ni’n’ 1920-ji’llardan keyingi da’wirde rus tili ha’m rus tili arqali’ basqa tillerden kirgen so’zler arqali’ bayi’w sebepleri ko’rsetilgen.
Qaraqalpaq tilindegi leksikali’q sinonim so’zler Mami’t Qa’lenderov (1934 – 2010) ta’repinen arnawli’ tu’rde izertlendi. Ol 1970-ji’li’ Tashkentte «Qaraqalpaq tilindegi sinonimler» degen temada kandidatli’q dissertaciya jaqladi’. Dissertaciya jumi’si’ni’n’ temasi’na baylani’sli’ ol bir neshe maqalalar jazi’w menen bir qatarda, eki monografiyali’q jumi’si’n kitap etip basti’ri’p shi’g’ardi’.¹¹ Ol miynetlerde qaraqalpaq tilindegi sinonimlerdin’ payda boli’w jollari’, sinonimlerdin’ so’z shaqaplari’na qatnasi’, frazeologiyali’q sinonimler, stilistikali’q sinonimler, sinonimlerdin’ grammatikali’q o’zgeshelikleri ha’m t.b. ma’seleler ken’nen analizlengen.
Qaraqalpaq tilinin’ leksikasi’nda arab ha’m parsi’ tillerinin’ so’zleri belgili ori’ndi’ iyeleydi. Olardi’n’ ko’pshiligi bu’gingi ku’nde qaraqalpaq tilinin’ so’zlerindey boli’p ketken. Bunday so’zlerdin’ qaraqalpaq qaharmanli’q da’stanlarda qollani’li’wi’ ha’m olardi’n’ tariyxi’y lingvistikali’q xarakteristikasi’ O. Bekbawlov ta’repinen izertlendi.¹² Qaraqalpaq tilindegi shi’g’i’s tillerinen kirgen so’zlerdin’ tariyxi’ Jamal Sha’mshetovti’n’ izertlewlerinde de so’z etildi.¹³
Sha’rigu’l Allaniyazovani’n’ «Қарақалпақ тилиндеги қол өнери лексикасы» (Нөкис, 1997) degen izertlew jumi’si’ avtordi’n’ usi’ atamadag’i’ kandidatli’q dissertaciyasi’ tiykari’nda jazi’lg’an. Kitapta qaraqalpaq tilindegi qol o’nerine baylani’sli’ atamalar, olardi’n’ ma’nileri, kelip shi’g’i’w tariyxi’, jasali’w usi’llari’ ani’qlang’an.
Qaraqalpaq tili leksikasi’ni’n’ rawajlani’wi’nda o’zbek tilinin’ ta’siri ma’seleleri Nazira Turabaevani’n’, qaraqalpaq tilindegi antonimlerdin’ semantikasi’, stillik qollani’li’w o’zgeshelikleri Sh. Xojanovti’n’ kandidatli’q dissertaciyalari’nda izertlendi.
Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyali’q birliklerdin’ o’zine ta’n o’zgeshelikleri, ma’nisi ha’m quri’li’si’ boyi’nsha tu’rleri, tariyxi’y shi’g’i’si’, qollani’li’wi’ ha’m t.b. belgileri en’ da’slep prof. E. Berdimuratovti’n’ miynetlerinde so’z etildi.¹⁴
Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyali’q so’z dizbekleri Svetlana Nawri’zbaeva (1929 – 2009) ta’repinen arnawli’ tu’rde u’yrenildi. Ol 1967-ji’li’ Moskvada «Qaraqalpaq tilindegi atawi’sh frazeologiyali’q birliklerdin’ tipleri ha’m olardi’n’ qaraqalpaqsha-russha so’zlikte sa’wleleniwi» degen temada kandidatli’q dissertaciya jaqladi’. Soni’n’ tiykari’nda o’zinin’ «Фразеологические единицы в каракалпакско-русском словаре» (Tashkent, 1972) atli’ monografiyasi’n baspadan shi’g’ardi’. Onda qaraqalpaq tilindegi atawi’sh frazeologiyali’q birliklerdin’ klassifikaciyasi’, olardi’n’ qaraqalpaqsha-russha so’zlikte beriliw principleri ha’m usi’llari’ ani’qlang’an.
Qaraqalpaq tilindegi ten’les eki komponentli frazeologizmler Gu’lara Aynazarovani’n’ kandidatli’q dissertaciyasi’nda¹⁵ ha’m «Қарақалпақ тилинде теңлес еки компонентли фразеологизмлер» (Нөкис, 2005) degen miynetinde ha’r ta’repleme izertlendi.
Qaraqalpaq tili frazeologiyasi’ni’n’ geypara ma’seleleri «Қарақалпақ тили фразеологиясының актуаль мәселелери» (Нөкис, «Қарақалпақстан», 2011) degen ilimiy maqalalar toplami’nda so’z etilgen.
Biybisa’nem Yusupovani’n’ «Qaraqalpaq tilinin’ frazeologiyasi’» (Toshkent, Tafakkur qanoti, 2014) atli’ oqi’w qollanbasi’ joqari’ oqi’w orni’ studentleri ushi’n arnalg’an.