M onetär siyosatning asosiy maqsadi inflatsiyani past darajada ushlab turish va so‘m ning barqaror ayirboshlash kursini ta ’m inlashdan iborat

M onetär siyosatning asosiy maqsadi inflatsiyani past darajada ushlab turish va so‘m ning barqaror ayirboshlash kursini ta ’m inlashdan iborat. M azkur vazifalar m akroiqtisodiy barqarorlikni m ustahkam lash va iqtisodiy o ‘sishni rag‘batlantirishga y o ‘naltirilgan um um iqtisodiy siyosat bilan uzviy bog‘langandir. 0 ‘zbekiston M arkaziy banki o ‘zining asosiy vazifalarini bajarish bilan bir qatorda, bank xizm atlarini erkinlashtirishga qaratilgan siyosatni ham olib boradi. Bank tom onidan pul kredit siyosatining vositalari sifatida ochiq bozorda qim m atli qog‘ozlar operatsiyasi, ichki valuta bozoridagi operatsiyalar, qayta m oliyalashtirish stavkasi va tijorat banklariga majburiy zaxira taiablari vositalari ham ishga solinadi. 0 ‘zbekiston M arkaziy banki pul bozorlarida qisqa m uddatli likvidlikni tartibga solish m aqsadida ochiq bozorda operatsiyalarni amalga oshiradi. 0 ‘tgan 2 0 10-yilda bank-m oliya sohasidagi islohotlarni chuqurlashtirish va ularning koMamini kengaytirish masalalari davlatning doim iy e ’tibor m arkazida boMdi. Birinchi navbatda moliyaviy barqarorlikni ta ’m inlash, tijorat banklarining kapitallashuv darajasini yanada oshirish va ularning erkinligini m ustahkamlash masalalariga alohida aham iyat qaratildi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Banklarning kapitaliashuvini yanada oshirish va iqtisodiyotni m odernizatsiyalashdagi investitsiya jarayonlarida ularning ishtirokini faollashtirish choratadbirlari to ‘g‘risida» 2007-yil 12-iyuldagi 670-sonli qaroriga asosan banklarning nizom jam garm asini ko‘paytirish va investitsion resurs bazasini kengaytirishga alo h id a e ’tibor qaratildi. 0 ‘tgan yili m am lakatim iz moliya-bank tizim i likvidligini yanada m ustahkam lash, uning barqarorligini kuchaytirish bo ‘yicha katta ishlar am alga oshirildi. 110 2010-yiIda banklam ing jami kapitali 3557,6 m lrd. so‘m ni tashkil etd i va bu 2007-yil bilan solishtirganda qariyb 2,4 m arta ko ‘pdir (4-rasm ). Banklarning jami kapitali (mlrd. so‘m) 3557,6 3010,4 3000 ^ 2000 ' 1502,6 ¡000- 0 2104,3 I I 1 I 2007-yil 2008-yil 2009-yil 2010-yil 4-rasm. 2 0 10-yilda M arkaziy bank tom onidan am alga oshirilgan p u l-k re d it siyosati «M onetar siyosatning 2010-yilga m o'ljallangan asosiy yo‘n alish - lari» ham da bank tizim i oldiga qo'yilgan asosiy m aqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda olib borildi. X ususan, iqtisodiyotning pulga b o ‘lgan talabini to 'liq q o n d irish orqali iqtisodiy o ‘sishni rag‘batlantirish, m uom aladagi pul m assasining iqtisodiy jihatdan asoslangan chegaralari, valuta va foiz siyosatining asosiy yo‘nalishlari ham da milliy valuta barqarorligini yanada m u sta h - kam lash kabi vazifalarga alohida e ’tibor qaratildi. 2 0 10-yilda pul massasi hajm ini boshqarish, m oliya bozori b a rq a ­ rorligini va likvidligini ta’m inlash h am d a fo iz stavkalarini ta rtib g a solishda M arkaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalaridan ken g foydalanildi. 0 ‘tgan 20 10-yilda M arkaziy bank to m o n id a n tashqi savdo aylanm asi ijobiy qoldig‘i oshishining pul m assasiga ta ’sirining oldini o lish va ortiqcha likvidlikni sterilizatsiya qilish m aqsadida pul bozorida tegishli chora-tadbirlar k o ‘rib borildi. B unda tijo rat bankiarining bo ‘sh p u l m ablag‘larini M arkaziy bank tom onidan m axsus depozitlar va d e p o z it sertifikatlariga jalb qilish am aliyotidan keng foydalanildi. 111 Bankiarning k red it portfeli tarkibida h am sifat o‘zgarishlari ro‘y berm oqda. U m um iy kredit portfelida uzoq m uddatíi, ya’ni 3 yildan ortiq muddatga beriladigan investitsiya kreditlarining ulushi 2000-yilning oxiridagi 35 foizdan 2010-yilnm g oxirida 75,2 foizga o'sdi. M illiy v alu tad a o m o n atlarn in g ortishi inflatsiya su r’atlarin in g pasayishi, banklarda nisbatan qulay va foydali om onat turlarining paydo b o ‘lganligi bilan izo h lan ad i. Bankiarning vositachilik rolini yanada oshirish m aqsadida jism o n iy va yuridik shaxslarning m ablagllarini depozitlarga jalb q ilish ham da ularni iqtisodiyotning rea] sektorini moliyaiashtirishga y o ‘naltirilgan kredit siyosati olib borildi. M am lakatim izda 2010-yilda iqtisodiyotning real sektoriga yo‘naltirilgan kredit q o ‘yilm aiari qoldig‘i II trln. 365 m lrd.so‘m ni tashkii etdi va bu 2007-yilga nisbatan 2,4 m arta ko‘pd ir (5-rasm ). Iqtisodiyotning real sektoriga y o ‘naltirilgan kredit qo^ilm alari qoldig'i (mlrd. s o ‘m) 12000 10000 sooo 6000 4000 2000 0 2007-yil 2008-yil 2009-yil 2010-yil Manba: 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'm itasi m a’- lumotlari. 5- rasm. T ijorat banklari o ‘zlarining xo‘jalik m avqeiga ko‘ra aksioncrlik tipidagi m uassasaiar hisoblanadi. Huquqiy m avqeiga ko‘ra, faoliyatning biron bir turiga xizm at k o ‘rsatuvchi, ixtisoslashgan yoki milliy bank b o ‘lishi m um kin. T ijo rat banklar sanoat, savdo va boshqa xil korxonalarni om onat tarzida jalb etilgan pul m ablag'lari hisobidan kreditlaydi, korxonalar o ‘rtasida hisob-kitobni amalga oshiradi, shuningdek, vositachilik va valuta operatsiyalari bilan shug‘ullanadi. 112 0 ‘zbekiston Respublikasi qonunlari va boshqa hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda maxsus tijorat banklari tashkil etilishi m um kin. Tijorat banklari 0 ‘zbekiston Respublikasi M arkaziy bankidan tegishli litsenziyani olganlaridan keyin xorijiy validada operatsiyalar am alga oshiradilar. 0 ‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati» to ‘g‘risidagi qonunida aytilishicha, tijorat banklari va aksiyali pay asosida tashkil topgan xususiy banklar bo‘ladiki, ular «kredit hisob-kitob va o ‘zga xil bank xizmatini ko‘rsatadilar». Tijorat banklar faoliyatining asosiy maqsadi foyda chiqarib olishni kolzda tutadi. T ijorat banklari darom adining m anbayi m ijozlarining bank xizm ati uchun to ‘lovi va aktivlardan — zayom , kredit, qim matli qog‘ozlardan olinadigan foiz hisoblanadi. Tijorat banklari tom onidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini q o kllab-quvvatlash borasida e ’tib o rli jih a tla rd a n biri 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 10-noyabrdagi 4051 - sonli «M ikrokreditbank» aksiyadorlik tijorat b an k in in g tadbirkorlik subyektlarini q o 'llab -q u w atlash borasidagi faoliyatini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to ‘g‘risida»gi Farm oniga m uvofiq: — tadbirkorlik faoliyatini boshlash uchun 18 oygacha m uddatga beriladigan eng kam ish haqining 200 barobari m iqdoridagi im tiyozli m ikrokreditlar bo‘yicha m aksim al stavkani yillik 5 foizdan 3 foizga; — kichik biznes subyektlari faoliyatini kengaytirish va aylanm a m ablag‘Iarini to ‘ldirish uchun 24 oygacha m uddatga beriladigan eng kam ish haqining 500 barobari m iqdoridagi m ikrokreditlar b o lyicha — M arkaziy bank tom onidan qayta moliyalashtirish stavkasining 100 foizidan 50 foiziga; — kichik biznes subyektlari uchun 3 yilgacha m u d d atg a beriladigan eng kam ish haqining 2000 barobari m iqdoridagi im tiyozli m ikrolizing xizm atlari bo‘yicha maksimal stavkani yillik 7 foizdan 5 foizga tushirildi. K reditlashda bunday aham iyatli im tiyozlarning belgilanishi m azkur soha vakillari tom onidan kreditga bo'lgan talab va ayni paytda ularga berilayotgan kredit hajm ining yildan-yilga oshib borishiga olib kelm oqda. Jum ladan, 2007—2010-yillar davom ida tijorat banklari to m o n id an kichik biznes subyektlariga berilgan jam i kreditlar m iqdori 2,9 b aro b ar oshgan (6-rasm). B unga qo ‘shim cha ravishda tijorat ban k lari to m o n id a n ferm er xo‘jaliklarini kelasi yil hosili va y er uchastkasini ijara h u q u q in i garovga q o ‘yish b o ‘yicha kreditlash m exanizm i ishlab chiqilgan. Shuni ta ’kidlash kerakki, kreditlarni ta ’m inlashning yangi garov m ex an izm i ferm er xo‘jaliklarini qarz m ablag‘laridan keng foydalanishga im koniyat yaratadi. 8 — Pul nazariyasi 113 K ichik biznes va x u su siy tadbirkorlik subyektlariga ajratilgan Kreditlar (mir. so ‘m) M anba: 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'm itasi ma’- lumotlari. 6-rasm. «M arkaziy ban k tijorat banklari bilan birgalikda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga kreditlar ajratish, birinchi navbatda, investitsiya m aqsadlari uchun uzoq m uddatli kreditlar ajratish m exanizmlarini yanada takom iilashtirish va ularning hajmini oshirish, boshlang‘ich kapitalni shakllantirish, m ikrokreditlar berish koMamini kengaytirish borasidagi ishlarni davom ettirishi lozim. 2011-yilda tijorat banklari to m o n id a n iq tiso d iy o tn in g u sh b u sektoriga ajratiladigan k red itlar hajm ini kam ida 1,3 barobar ko'paytirish darkor. O ‘zbekiston banklar assotsiatsiyasi tijorat banklari bilan hamkorlikda Investitsiya loyihalari bo‘yicha loyiha hujjatlari tayyorlashni moliyalashtirish jam g'arm asini tashkil qiiishi zarur. Bu esa kichik biznes subyektlarining biznes rejalarini tayyorlash sarf-xarajatlarini kamaytirish, ularning sifatini oshirish va kreditlar berish m uddatlarini qisqartirish imkonini yaratadi»'. Ixtisoslashgan tijorat banklar - iqtisodiyotning turli sohalarida tijorat tam oyillarida kredit-pul operatsiyalarining m uayyan turlarini amalga oshiradi. Jum ladan bizning respublikada Sanoat qurilish banki - sanoat, transport, aloqa va m oddiy-texnika ta ‘m inoti sohalarida; Zam in, G ‘alla, Paxta banklar — agrosanoat kompleksi tarmoqlari va sohalarida; Tadbirkor banki m ayda v a o ‘rta biznes, kooperativ va yakka tartibdagi m ehnat faofiyati sohasida kredit-pul operatsiyalarini amalga oshiradi. 1 Karimov LA. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltisb, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. (Xalq so'zi, 201 l-yil). 114 Xalq banki — m am lakatda o m o n at ishlarini tashkil etish n i, naqd pulsiz hisob-kitob qilishni va ah o li u ch u n kassa vazifasini am alga oshirishni, aholiga shaxsiy ehtiyojlarga kredit berishni va sh u kabi operatsiyalarni ta ’minlaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki eksport — im port operatsiyalarini bevosita amalga oshiruvchi korxona va muassasalai^ga kredit beradi, q o ‘shm a korxonalarga kredit berishda qatnashadi, yig‘m a valuta rejasining ijrosini, valuta resurslaridan tejab foydalanishini nazorat qiladi, shuningdek, tashqi iqtisodiy operatsiyalarga oid hisob-kitoblam i tashkil qiladi va am alga oshirishni ta ’minlaydi. Tijorat banklari tizim ida tor ixtisoslashishi b o ‘yicha investitsion va ipoteka banklami ajratib ko‘rsatish lozim. Investitsion banklar — m axsus kredit muassasalari b o iib , obligatsiya ham da qarz m ajburiyatlari boshqa turlarini chiqarish y o ii b ilan uzoq m uddatli ssuda kapitalini jalb qiladi va ularni m ijozlar (asosan davlat va tadbirkorlar) ga taqdim qiladi. Investitsion kompaniyalar o'zlarining qim matli qog‘ozlarini chiqarish yo‘li bilan huquqiy investorlar pul resurslarini to ‘playdi va ularni korxona (milliy va chet el)lar aksiya va obligatsiyalariga joylashtiradi. B unday kom paniyalar to ‘liq investorlar m anfaatini ifodalaydi va u larn in g asosiy m aqsadi q o ‘yi!gan kapital hisobiga foyda olish hisoblanadi. Ipoteka banklar - bu k o ‘ch m as m ulk (yer va in shoot) hisobiga uzoq m uddatli ssuda berishga ixtisoslashgan kredit m uassasalar. Ipoteka bankning resurslari o ‘zlarm ing ipoteka obligatsiyalari hisobiga shakllanadi. Olingan ssudadan uy-joy va boshqa inshootlar qurish, korx o n alarning ishlab chiqarish q u w atlarin i kengaytirish u ch u n foydalaniladi. Barcha tijorat banklari zaxira (rezerv)larining hajm i va tarkibi b o ‘yicha M arkaziy bank tom onidan o ‘rnatiladigan m a’lum talab larg a javob berishi zarur. H ukum at va 0 ‘zbekiston M arkaziy banki to m o n id a n d avlat eh tiy o jlari u ch u n fe rm e r x o ‘ja lik la rd an p a x ta v a b u g ‘doy yetishtirish xarajatlarini maqsadli kreditlashga bosqichm a-bosqich o ‘tkazish b o ‘yicha bir qancha ch o ra-tad b irlar am alga oshirildi. 2010-yilda tijorat banklari to m o n id a n k o rxonalarning q im m atli qog‘ozlarini sotib olish orqali ularni moliyaviy jih atd an q o ‘llab-quvvatlash va fond bozorida faol ishtirok etish borasida h am b ir q ato r ishlar am alga oshirildi. «íjtim oiy him oya yili» D avlat dasturiga muvofiq, yosh oilalarning uy-joy va m aishiy sharoitlarining yaxshilash m aqsadida ipoteka va iste’- mol kreditlarining ajratish y o 'li bilan ularni har to m o n la m a q o ‘llabquw atlashga katta aham iyat berildi. X ususan, 2007-yilda tijo rat banklari 115 to m o n id an yosh oilalarga im tiyozli shartlar asosida 112,8 mir. so‘m dan o rtiq ipoteka va iste’mol kreditlari ham da mikro kreditlar ajratildi. N a q d pulsiz hisob-kitoblar tizim ini rivojlantirish, tovariar va xizm atlar u ch u n to ‘lovlarni am alga oshirishda aholiga qulayliklar yaratish m aqsadida bank plastik kartochkalarini muomalaga chiqarish, ular bilan am alga oshiriladigan operatsiyalar hajmini ko‘paytirish borasidagi ishlar davom ettirildi. X ususan, p lastik kartochkalar b o 'y ich a toMovlarni am alga oshirishda foydalaniladigan uskunalar ham da zaruriy m ateriallami im p o rt qilish va ulardan foydalanishda bojxona va soliq im tiyozlari a m al q ilish m u d d atin in g 2 0 1 0 -y il 1-yanvarga q a d a r uzaytirilishi b an k lam in g bu boradagi faoliyatlarini yanada rag‘batlantirm oqda. 2007-yiIda m uom alaga 3 m in. plastik kartochkalar kiritish va plastik kartochkalar bilan operatsiyalarni amalga oshirish b o ‘yicha 10 ming term in allar o ‘rnatildi. 2010-yilga kelib esa ular soni 6 barobar ortd