М о р ф о л о г и я сўз туркумлари

The Present Perfect Continuous Tense


(Тугалланган давомли хозирги замон)


Present Perfect Continuous Tense нинг ясалиши

§ 51. 1. Present Perfect Continuous to be ёрдамчи феълининг Present Perfect шакли (have been, has been) ва асосий феълнинг хозирги замон сифатдош шакли (Present Participle) ёрдамида ясалади: I have been working, he has been working, we have been working.

2. С ў р о қ ш а к л и д а биринчи ёрдамчи феъл эгадан олдин қўйилади: Have I been working? Has he been working? Have we been working?
3. Б ў л и ш с и з шакли not юкламасини биринчи ёрдамчи феълдан кейин қўйиш билан ясалади: I have not been working, he has not been working, we have not been working.
4. С ў р о қ – б ў л и ш с и з шаклида not юкламаси эгадан кейин қўйилади: Have I not been working? Has he not been working? Have we not been working?

Бўлишли шакли	Сўроқ шакли	Бўлишсиз шакли	Сўроқ-бўлишсиз шакли
I have been working He (she, it) has been working We have been working You have been working They have been working	Have I been working? Has he (she, it) been working? Have we been working? Have you been working? Have they been working?	I have not been working He (she, it) has not been working We have not been working You have not been working They have not been working	Have I not been working? Has he (she, it) not been working? Have we not been working? Have you not been working? Have they not been working?

5. Сўзлашувда Present Perfect даги қисқартмалар ишлатилади (қаранг: Present Perfect Tense нинг ясалиши мавзуси, § 32): I’ve been working, he’s been working, I haven’t been working, I’ve not been working, he hasn’t been working, he’s not been working ва бошқалар.

Present Perfect Continuous Tense нинг ишлатилиши

§ 52. Present Perfect Continuous ўтган замонда бошланган ва х о з и р х а м д а в о м э т а ё т г а н д а в о м л и иш-харакатларни ифодалаш учун ишлатилади. Ушбу замоннинг ишлатилишида иш-харакат содир бўлган давр (бошқача айтганда, иш-харакатнинг қанча вақт мобайнида содир бўлганлиги) доим кўрсатиб ўтилади. Шу маънода, Present Perfect Continuous for an hour бир соат мобайнида, for a month бир ой мобайнида, for a long time узоқ вақт давомида, анчадан бери, since yesterday кечадан буён, since five o’clock соат бешдан буён каби вақтни ифодаловчилар билан хамда how long? қанчалик узоқ? ва since when? қачондан буён билан бошланадиган сўроқларда ишлатилади:

1. 
   I have been waiting for my brother for a long time. Мен акамни анчадан бери кутяпман.
   
2. 
   I have been reading the newspaper since five o’clock. Мен соат бешдан буён газета ўқияпман.
   
3. 
   What have you been doing here since early morning? – I have been preparing for my examination. Эрта тонгдан бери бу ерда нима киляпсиз? – Мен имтихонга тайёргарлик кўряпман. (Жавобда иш-харакатнинг қайси давр мобайнида содир бўлганлиги кўрсатилмаган бўлса-да, унда Present Perfect Continuous ишлатилган, чунки, ушбу давр берилган саволда кўрсатиб ўтилган (since early morning), жавобда хам ўша давр назарда тутилмоқда.)
   
4. 
   He has been living in Moscow for five years. У Москвадан беш йил мобайнида яшади (Унинг Москада яшаётганига беш йил бўлди).
   
5. 
   He has been teaching English since 1997. У 1997 йилдан буён инглиз тилидан дарс беради.
   
6. 
   How long has he been living in Moscow? У Москвада қанча яшади? (Унинг Москвада яшаётганига қанча бўлди?)
   
7. 
   Since when have you been working at this factory? Қачондан буён бу заводда ишлайсиз?
   

§ 53. Келтирилган мисоллардан Present Perfect Continuous н у т қ с ў з л а н а ё т г а н п а й т д а с о д и р б ў л а ё т г а н иш-харакатни хам (1,2,3-мисоллар), о д а т д а г и, д о и м и й, эгага хос бўлган, яъни умуман содир бўладиган иш-харакатни (4,5,6,7-мисоллар) хам ифодалаши мумкинлиги кўриниб турибди. Агар келтирилган мисолларда иш-харакатнинг қайси давр (қанча вақт) мобайнида содир бўлганлиги к ў р с а т и л м а г а н и д а э д и, Present Perfect Continuous нинг ўрнига Present Continuous ни (нутқ сўзланаётган пайтда содир бўлаётган иш-харакатларни ифодалаш учун) ёки Present Indefinite ни (одатдаги, доимий, эгага хос бўлган иш-харакатни ифодалаш учун) ишлатиш мумкин бўлар эди.

Хозирги замонда содир бўладиган иш-харакат

иш-харакат қанча вақт содир бўлиши кўрсатилганида	иш-харакат қанча вақт содир бўлиши кўрсатилмаганида	изох
I have been waiting for my brother for a long time.	I am waiting for my brother.	нутқ сўзланаётган пайтда содир бўлаётган иш-харакат
I have been reading the newspaper since five o’clock.	I am reding the newspaper.	нутқ сўзланаётган пайтда содир бўлаётган иш-харакат
It has been raining since morning.	It is raining.	нутқ сўзланаётган пайтда содир бўлаётган иш-харакат
He has been living in Moscow for five years.	He lives in Moscow.	доимий иш-харакат
He has been teaching English since 1997.	He teaches English.	эгага хос бўлган иш-харакат

Одатдаги, доимий, эгага хос бўлган, яъни умуман содир бўладиган иш-харакатлар хақида гап борганида, иш-харакатнинг давомийлигини кўрсатишда Present Perfect Continuous билан бир қаторда Present Perfect хам ишлатилади. Present Perfect Continuous нинг ишлатилиши иш-харакатнинг давомийлигини, Present Perfect нинг ишлатилиши эса иш-харакатнинг содир бўлиш фактини таъкидлайди:

He has been living in Moscow for five years = He has lived in Moscow for five years.
Унинг Москвада яшаётганига беш йил бўлди.
He has been teaching English since 1997 = He has taught English since 1997.
У 1997 йилдан буён инглиз тилидан дарс беради.
He has been working at that factory since he came to Moscow = He has worked at that factory since he came to Moscow.
У Москвага келганидан буён шу заводда ишлайди.
§ 54. Continuous гурухи замонларида ишлатилмайдиган феъллар (to be, to have, to know, to love ва бошқалар; қаранг: Present Continuous Tense нинг ишлатилиши мавзусидаги берилган изох) билан Present Perfect Continuous нинг ўрнига Present Perfect ишлатилади:
She has been in Moscow for two years. Унинг Москвада эканлигига икки йил бўлди.
How long have you known him? Уни қачондан буён танийсиз?
I have known him since my childhood. Мени уни болалигимдан танийман.
Изох: Ўрганувчилар баъзан Present Perfect Continuous ва Present Perfect нинг ўрнига янглишиб Present Continuous хамда Present Indefinite ни ишлатади. Хатога йўл қўймаслик учун шунга эътибор бериш керакки, гапда иш-харакатнинг содир бўлиш даври давомийлиги (узунлиги) кўрсатилган бўлса, Present Perfect Continuous ёки Present Perfect ишлатилиши керак бўлади, агар гапда иш-харакатнинг содир бўлиш даври давомийлиги (узунлиги) кўрсатилмаган бўлса, Present Continuous ёки Present Indefinite ишлатилиши лозим:
He has been waiting a long time for you. У сизни анчадан бери кутяпти (Унинг сизни кутаётганига анча вақт бўлди.)
He is waiting for you. У сизни кутяпти.
I have known him for two years. Мен уни икки йилдан буён биламан.
I know him. Мен уни биламан.
§ 55. Present Perfect Continuous, шунингдек, ўтган замонда бошланган ва н у т қ с ў з л а н а ё т г а н п а й т д а н б и р о з о л д и н т у г а г а н д а в о м л и иш-харакатларни ифодалаш учун хам ишлатилади. Иш-харакатнинг қанча вақт давомида содир бўлиши гапда кўрсатилиши ёки кўрсатилмаслиги мумкин:
I feel tired as I have been working in the garden for several hours.
Мен чарчадим, чунки (бироз олдин) боғда бир неча соат давомида ишлагандим.
Although the sun is shining, it is still cold as it has been raining hard.
Қуёш чарақлаётган бўлса хам, хали хам совуқ, чунки (бироз олдин) қаттиқ ёмғир ёғиб ўтган эди.