M. Mamadazimov

Venera. Qadimgi rim afsonasida sevgi xudosining nomi bilan yuritiladigan bu planetaning Quyoshdan o‘rtacha uzoqligi 108,81 million kilometrdir. Venera (o‘zbekcha nomi Zuhro) orbitasi bo‘ylab sekundiga 35 kilometr tezlik bilan harakatlanib, 225 kunda Quyosh atrofida bir marta to‘la aylanib ulguradi.

Ravshanligi jihatidan Quyosh va Oydan keyin turadigan bu planeta juda qa- dimdan kishilar diqqatini o‘ziga tortib, qo‘zg‘almas yulduzlar fonida hara- katlanishi birinchi bo‘lib sezilgan «adashgan» yoritgichdir. U tez-tez erta tongda Quyosh chiqishidan oldin sharqdan yarqirab ko‘ringani bois unga «Tong yulduzi» ham deb nom berishgan.

1610-yildayoq G. Galiley o‘zi yasagan teleskopda uni kuzatib, Veneraning Oy kabi turli fazalarda bo‘lishining guvohi bo‘ldi. Bu hodisa Venera ham Oy kabi shar shaklidagi osmon jismi ekanligining dastlabki isboti edi. Veneraning kattaligi salkam Yernikicha bo‘lib, diametri 12 ming 104 kilometrni tashkil qiladi. 1761-yil 6-iyunda planetaning harakati Quyosh diskida proyeksiyalanib o‘tdi.

Bunday g‘aroyib hodisani kuzatgan rus olimi M.V. Lomonosov Veneraning qalin atmosfera bilan qoplanganligini aniqladi.

Planetani kosmik apparatlar yordamida tekshirish XX asrning 60-yillaridan boshlangan, bu Veneraga tegishli ko‘p jumboqlarni hal qilishga imkon berdi. Natijada Veneraning o‘z o‘qi va Quyosh atrofida haqiqiy aylanish davrlari aniqlandi.

Ma’lum bo‘lishicha, planetaning aylanish o‘qi uning orbita tekisligiga deyarli tik joylashib (anig‘i 93°), unda Yerdagidek yil fasllari kuzatilmaydi. Shuningdek, planetani radioto‘lqinlarda kuzatish Veneraning o‘z o‘qi atrofida yulduzlarga nisbatan aylanish davri 243,16 kunga tengligini hamda u Quyosh sistemasining (o‘z o‘qi atrofida) sharqdan g‘arbga tomon aylanuvchi yagona planetasi ekanligini ma’lum qildi. «Tong yulduzi»ning bir kuni, ya’ni Quyoshga nisbatan o‘z o‘qi atrofida aylanish davri 117 Yer kuniga teng bo‘lib, bir yili uning ikki kunidan sal kamroq chiqadi.

Ayniqsa, Veneraga sayohatga yo‘l olgan «Venera-14» va «Venera-15» kosmik apparatlari planetani o‘rganish tarixida muhim o‘rin tutadi. «Venera-14» qo‘ndiriluvchi apparati planeta sirtidan olingan birinchi tasvirlarni Yerga uzatdi (58-rasm).






Keyinroq yo‘lga chiqqan AQSHning «Pioner-Venera-1 va 2» stansiyalarining qo‘ndiruvchi apparatlari Venera atmosferasi va sirtiga tegishli quyidagi yangi ma’lumotlarni qo‘lga kiritdi: planeta atmosferasining bosimi juda yuqori bo‘lib, olimlar hech kutmagan miqdorni – 90 atmosferani ko‘rsatdi. Uning 97% ini karbonat angidrid, 1% ini suv bug‘lari egallab, kislorod esa atigi 1,5% ni tashkil qilishi ma’lum bo‘ldi. Planeta sirti yaqinida o‘lchangan temperatura + 470 °C ga teng bo‘lib chiqdi. Bunday yuqori temperatura planeta atmosferasida karbonat angidridning mo‘lligi bilan tushuntiriladi.

Planeta bulutlarida nurning sochilishini o‘rganish, ularni tashkil qilgan tomchichalar, asosan, sulfat kislotaning 75–85% li suvdagi eritmasi degan xulosaga olib keldi. Planeta sirtidan 40 kilometrcha balandlikda shamolning tezligi sekundiga 100–140 metr bo‘lgani holda, 10 kilometrga yaqin balandlikda u keskin kamayib, 3–4 m/s ga tushib qoladi.

1991-yili Xalqaro Astronomik Ittifoqning (XAI) Bosh Assambleyasi Ve- neraning 116 ta relyefli elementiga jahonga tanilgan ayollarning nomini berdi. Faxrlanadigan joyi shundaki, bu ro‘yxatda vatandoshimiz shoira Nodirabegimning nomi ham bor. Veneradagi kraterlardan biri uning nomi bilan ataladigan bo‘ldi.