M. M. Muhammadsidiqov xalqaro mintaqashunoslik

■'° Чумаков A.H. Глобализация, контур целостного м ира.-М .: Проспект,
2005, 31 с.
51

---

munosabatlar, real jarayonlarga, siyosiy qaror qabul qilishga jiddiy 
ta’sir ko'rsatib, ulaming yo‘nalishini ba’zan keskin o ‘zgartirib yubo- 
rishi mumkin. Kimda-kim axborot va kommunikativ resurslarga boy 
bo‘lsa, siyosiy jarayonlar yo‘nalishi ham uning izmidan chiqmaydi. 
Mabodo, axborotning g ‘oyalar va texnologiyalardan iborat ekanligi­
ni e’tirof etadigan bo‘lsak, uni m a’rifiy jihatdan boshqarish zarurati 
pay do bo‘ladi.
Voqea-hodisalar oqimining shunday yo‘nalishda davom etishi, 
an’anaviy siyosiy maydonda mutlaq noan’anaviy subyektlar va 
funksionerlar paydo b oiishi ehtimolini yanada oshirmoqda. Bordi- 
yu, axborot davrida bu sohada biron-bir kutilmagan o‘ta samarali 
hujjatlar tavsiyasi joriy qilinmas ekan, u holda siyosiy subyektlari 
o ‘rtasida kelishilgan yoki o‘matilgan qonuniy munosabatlar, tarti- 
bot ham mutlaqo boshqacha qiyofa kasb etishi mumkin. Ya’ni siyo­
sat obyekti (jamiyat, millat, ijtimoiy guruhlar, shaxs va boshqalar) 
an’anaviy saqlanib qolgani holda, uning subyektlari tuzilmalari va 
pillapoyalarida ulkan o ‘zgarishlar ro ‘y beradi. Natijada yillar osha 
kundalik hayotda biz ko‘nikib qolgan “jamiyat-davlat-fuqaro” mu­
nosabatlari o ‘mini g‘ayritabiiy, g ‘ayriinsoniy tarmoqli hamjamiyat, 
“axborot tashuvchi va individ” dan iborat tizim egallashi mumkin. 
Masalan, ilgari ijtimoiy-siyosiy jarayonlar asosan jamiyat va davlat 
doirasida kechgan bo‘lsa, bugun an’anaviy, ya’ni bosh siyosat sub- 
yekti - “davlat yo‘l-yo‘riqlaridan chiqmaslik” tamoyili huquq, burch 
hamda mas’uliyatdan asta-sekin shunchaki rasmiyatchilikka aylan- 
moqda. Ya’ni global axborot qamroviga kirgan fuqarolar hududga oid 
yo‘riqnomalarga rasman itoat etishsa-da, ulaming aqlu zakovati, ongi 
va xatti-harakati hamda xulq-atvorini allaqachon ko‘rinmas “axborot 
monstri” belgilay boshladi. Shu ma’noda, sayyorada yashayotgan 
aholining aksariyati uchun nisbatan arzon va qulay bo‘lgan teleeshit- 
tirishlar orqali uzatilayotgan axborotlar alohida ahamiyat kasb 
etmoqda.
Bugungi kunda jahon teletarmog‘i, dunyodagi eng yirik axborot 
kanallari odamlar tasavvuri, qarashlari va qadriyatlari tizimiga shu da­
rajada ta’sir o ‘tkazmoqdaki, oqibatda dunyo haqida, qolaversa, u yoki 
bu xalq, millat uchun jahon hamjamiyatining munosabati o ‘zgarib,
52

---

borgan sari voqelikdan yiroqlashish xavfi tug'ilmoqda. Olimlaming 
fikriga ko‘ra, hozirda hokimiyat, ya’ni siyosiy ta’sir manbai ikki 
qismdan - an’anaviy hamda m a’muriy axborot hokimiyatlaridan ibo- 
ratdir. Ba’zan ijtimoiy jarayonlarga axborotning ta’siri shunchalik 
kuchaymoqdaki, u an’anaviy hokimiyat tizimining ta’sirini ancha 
zaiflashtirib qo‘ymoqda.
Ayrim qudratli mamlakatlarga xizmat qilayotgan, resurslari nuqtayi 
nazaridan zamonaviy hisoblangan qudratli axborot uzatgichlar du- 
nyodagi jarayonlami ongli ravishda buzib ko‘rsatmoqda. Achinarli 
joyi shundaki, tevarak-atrofda sodir bo‘layotgan siyosiy jarayonlarga 
bir tomonlama talqin berish avjiga chiqmoqda. Mavjud vaziyat olam 
to‘g‘risidagi haqqoniy axborotga ega bo‘lishga jiddiy putur etkazmoq- 
da. Shunday ekan, jahon hamjamiyati, qolaversa, har bir siyosatchi 
axborot sifati va mazmuni uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga olishga 
majbur.
Shaxsning ommaviy axborotni qabul qilish nuqtayi nazaridan ij­
timoiy qaramligi talay olimlar tomonidan tadqiq etilgan. Bunda 
asosiy poydevor individ ongidagi ongli va ongsiz faoliyatning o ‘zaro 
bog‘liqligi yoxud induviduallik va ongsiz jamoaviylik mutanosibligi 
masalasi bo‘lib qolmoqda. Bunga Z.Freyd va K.Yung kabi olimlar- 
ning tadqiqotlarini misol qilib keltirish mumkin. Jumladan, Rossi- 
yada chop etilgan “Yangi falsafa qomusi” mualliflarining yozishicha, 
inson ruhiyati, psixikasi Yung tomonidan onglilik va ongsizlik o‘zaro 
munosabatda bo‘lgan va bir-birini to‘ldiradigan energetik tizim sifa­
tida qabul qilinadi. U “individlashuv” jarayonini, ya’ni “men”likdan
- o ‘zlik arxitipi tomon yo‘nalishni tadqiq etgan. Shuni ta’kidlash 
lozimki, aynan individuallashuv inson ongi va uning shaxs sifatida 
shakllanishining eng muhim masalasi bo‘lib kelmoqda.
Axborot davri shunday xususiyatga egaki, siyosat, jamoat po- 
zitsiyasi, boshqalar bilan munosabatlardagi yangilanishlarga qa­
rab yashin tezligida o‘zgarib boradi. Ayni paytda biz davlat, jam i­
yat va shaxs ham misli ko‘rilmagan tarzda o ‘zgarayotganiga guvoh 
boMmoqdamiz. Mutaxassislar shaxs, davlat va jamiyatga nisbatan 
tezroq o‘zgarayotganini ushbu davming obyektiv qarama-qarshi- 
liklaridan biri deb e ’tirof etmoqdalar. Bu quyidagi qonuniy holga
53

---

sabab bo‘lishi shubhasiz: axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 
(АКТ) davrida individning axborot xavfsizligi jamiyat va davlat 
xavfsizligidan o‘zgacha namoyon bo‘ladi. Ya’ni individ xavfsizligi 
jamiyat va davlat xavfsizligi kabi barqaror emas. Zero, shaxs doimo 
muttasil o ‘zgarib turgan ijtimoiy jamoalarda bo‘ladi, u hatto milliy 
davlat chegaralaridan chetlarga chiqish imkoniyatiga ham ega. Shu 
bois, globallashuv jarayonida agar davlat shaxsga nisbatan kichik bir 
murvat deb qarasa, bu davlatning o ‘ziga qimmatga tushishi mumkin. 
Zero, bir qaraganda shaxs m o‘jazgina ko‘rinsa-da, u ta’sir etishning 
yagona fikrlovchi obyekti va harakat subyektidir. Binobarin, uning 
manfaatlarini e ’tibordan soqit qilish m a’lum vaziyatlarda davlat 
uchun xavfli hisoblanadi. Bu vaziyat АКТ taraqqiyoti davrida yanada 
ko‘proq namoyon bo‘lmoqda.
Axborot oqimining kuchayishi dunyoviy, mintaqaviy va mil­
liy siyosatning, jamiyatlar, ijtimoiy institutlar, guruhlar, shaxslar- 
ning o‘zgaruvchanligini oshirdi. Masalan, bir-birlari bilan o ‘zaro 
qo‘shnichilik qilib kelgan davlatlar endi o‘zaro hamkor bo‘la olma- 
yaptilar. Hatto bir oilaning a’zolari goho avvalgidek bir-birlari bilan 
m a’naviy yaqin emaslar. Bir so‘z bilan aytganda, jahon siyosati tez 
o ‘zgaruvchan, davlatlar o ‘rtasidagi ittifoqlar nobarqaror, ijtimoiy 
jamiyatlar va guruhlar, hatto shaxslar ham o ‘zgaruvchan bo‘lib qol­
di. Demak, siyosiy tahlil va bashoratlaming avvalgidan boshqacha 
m e’yor va qadriyatlari talab etilmoqda. Masalan, bugun hamma nar- 
sani shaxs hal qiladi, ammo u axborot xuruji oldida himoyasizdir.
Shu bilan birga, shaxs axborot texnologiyalari yaratgan sha- 
roitlar sababli, bugun ilgarigidek davlat beradigan ma’lumotlarga 
qarab 
o‘tirmasdan, 
mustaqil ravishda har tomondan unga 
yog‘ilayotganxabarlami o‘zlashtirishga kirishayotir. U olingan ax- 
borotlar ta’sirida davlat, jamiyat, oila, shuningdek, ko‘cha, kompa- 
niya, klublar kabi an’anaviy kuchli hamda “qiyin” omillar ta’siridan 
chiqib ketayotir. Umuman olganda, АКТ davri tamadduni ilgari misli 
ko‘rilmagan axborot erkinligini baxsh etmoqda. Shu bois, shaxs, eng 
avvalo, asrlar davomida o ‘zining axborot dunyosini cheklab, bo‘g ‘ib, 
yo‘naltirib kelgan davlatni o‘z munosabatlari doirasidan chiqarib 
tashlayotgan tarixiy xarakterdagi individual-global kategoriyaga
54

---

aylanmoqda. Bu jarayonda davlat, bir tomondan, insonning mustaqil- 
ligini cheklagan bo‘lsa-da, ikkinchidan, u axborot mustaqilligiga 
erishgan kishilaming o‘zini, madaniy ekologiyasini asrab-avaylab 
kelganini ham unutib qo‘ymoqda.
Amerikalik olim Manuel Kastelning qayd etishicha, 2006-yil may 
oyigacha dunyoda intemetda 3 7 million bloglar mavjud bo ‘ lgan, hozir 
esa har daqiqada yangi bir blog, ya’ni yiliga 30 million blog tashkil 
etilayotir. Sun’iy yo‘ldosh antennalari orqali esa 1,5 mingdan ortiq 
telekanallami ko‘rish va 5 mingga yaqin radiokanallami tinglashi 
mumkin. Bu raqamlar internet tarmog‘idan, tele va radio kanallaridan 
foydalanuvchi individlar mustaqilligi ortib borayotganligining yorqin 
dalilidir. Bu jarayonning oqibatlari nimalarga olib kelishini oldindan 
bilishning mutlaqo iloji yo‘q. Ammo shu narsa ravshanki, axborotni 
olish, uni uzatish va unga baho berishda shaxs mustaqilligi cheksiz- 
lashib bormoqda. Bulaming barchasi qanchalik ijobiy hoi boim asin, 
unda noayon va keraksiz jihatlar ham mujassamdir.
Vaziyatning murakkabligi shundaki, bunda mustaqil tanqidiy fikr- 
lash qobiliyatiga, qat’iy iymon-e’tiqodga, mutahkam irodaga ega 
bo‘lmagan inson goh ochiq, gohida pinhon o‘tkazilayotgan g‘oyaviy 
tazyiqqa dosh bera olmaydi. Shu bois, davlat va jamiyat alohida in­
son manfaatlarining himoyachisi sifatida maydonga chiqishi lozim, 
shundagina u qudratli bo‘ladi. Bunda davlat bir qator shartlami ba- 
jarishi kerak. Avvalo, u har bir davlatning o‘z ichki davlat-ijtimoiy 
intemetiga, chetdagi tele va radiokanallarga raqobatbardosh bo‘lgan 
tezkor, xolis va muntazamlikda ishlaydigan o‘z teleradiotarmog‘iga 
ega bo‘lishi va uni kuchaytirishi darkor. Shaxs esa undan o‘ziga ke- 
rakli axborotni ola bilishi lozim. Ikkinchidan, jamiyat va davlat unga 
axborot sohasida o ‘zini to‘la namoyon etishga imkon yaratishi ke­
rak. Bu maqsadlami amalga oshirilishi uchun qisqa muddatli das- 
turlar bilan birga, puxta o ‘ylangan o ‘ziga xos davlat siyosati - АКТ 
tarmog‘ini rivojlantirish dasturi va Axborot siyosati konsepsiyasi 
zarur b o ‘ladi.
Jumladan, Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov globallashuv jara­
yonining ijobiy ta’sirlariga to‘xtalib: “ ...uning g‘oyat o‘tkir va keng 
qamrovli ta’sirini deyarli barcha sohalarda ko‘rish, his etish mumkin.
55

---

Ayniqsa, davlatlar va xalqlar o ‘rtasidagi integratsiya va hamkorlik 
aloqalarining kuchayishi, xorijiy investitsiyalar, kapital va tovarlar, 
ishchi kuchining erkin harakati uchun qulayliklar vujudga kelishi, 
ko‘plab yangi ish o ‘rinlarining yaratilishi, zamonaviy kommunikat- 
siya va axborot texnologiyalarining, ilm-fan yutuqlarining tezlik bilan 
tarqalishi, turli qadriyatlaming umuminsoniy negizda uyg‘unlashuvi, 
sivilizatsiyalararo muloqotning yangicha sifat kasb etishi, ekologik 
ofatlar paytida o ‘zaro yordam ko‘rsatish imkoniyatlarining ortishi -
tabiiyki, bulaming barchasiga globallashuv tufayli erishilmoqda,”31 
deb ko‘rsatadi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, globallashuv jarayonining ijobiy jihat- 
larini siyosat, iqtisod, fan-texnika, ishlab chiqarish texnologiyalari 
sohalarida ko‘rish mumkin. Bunday yangiliklaming kirib kelishi 
va o ‘zlashtirilishi barobarida yangi, raqobatbardosh moddiy ishlab 
chiqarish munosabatlari shakllanadi. Uni takomillashtirish va rivoj­
lantirish mahalliy xalqning moddiy, ilmiy-texnikaviy, iqtisodiy, siyo­
siy salohiyatiga bog‘liq bo‘ladi.
Globallashuv jarayonining salbiyjihatlari iqtisodiy о ‘sishdagi farq- 
ning keskin ortishiga va ommaviy-ma’naviy tahdidlaming kucha- 
yishiga ham sabab bo‘lmoqda. Shuningdek, globallashuv jarayonida 
raqobat harbiy kuch yoki boshqa jismoniy tazyiqlar ostida kechmay- 
di. U g ‘oyaviy, mafkuraviy, diniy, ilmiy, iqtisodiy, siyosiy, diplomatik 
tazyiqlar va ta’sirlar ostida kechadigan jarayondir. Bu borada Birinchi 
Prezidentimiz I.A.Karimov globallashuvning salbiy jihatlari sifatida 
“ ...hozirgi sharoitda u mafkuraviy ta’mir o ‘tkazishning nihoyatda 
o‘tkir quroliga aylanib, har xil siyosiy kuchlaming manfaatlariga xiz­
mat qilayotganligini” keltiradi32.
Globallashuvning salbiy jihatlarini ommaviy axborot vositalari, 
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, nashriyotlar orqali kirib 
kelayotgan, m a’naviyat, madaniyat, diniy e’tiqod, milliy mafkura so-