M. M. Mirsaidov, P. J. Matkarimov, A. M. Godovannikov materiallar

 

UMUMIY  TUSHUNCHALAR 

 

1- §. Materiallar qarshiligi fanining asosiy prinsip va farazlari 

 

Tabiatda mavjud materiallar molekular tarkibiga ko‘ra u yoki bu 

darajada shakllangan agregat holatida bo‘lib, ularning o‘lchamlari esa 

submikrokristalldan (mikrostrukturadan) to beton ko‘rinishidagi 

konglomerat (makrostruktura) tuzilishgacha  bo‘lishi mumkin. Odatda 

materiallar qarshiligi fanida ob’ekt holatini o‘rganganda alohida 

agregatlarning o‘zaro ta’sirini va real materiallarning barcha xossalarini 

e’tiborga olib bo‘lmaydi. Shuning uchun hisoblash formulalarini keltirib 

chiqarishda qator farazlar  qabul qilinib, real jismning bir nechta asosiy 

xossalarini o‘zida aks ettirgan ideal jism qaraladi. Bunday   jismlarda 

tashqi kuch yoki issiqlik ta’sirida  uning zarrachalarining joylashishlari 

o‘zgaradi, lekin uning tarkibidagi moddaning umumiy miqdori (jismning 

massasi) o‘zgarmaydi, ya’ni uning faqat o‘lchamlari va shakli o‘zgarishi 

mumkin. Demak, deformatsiya deganda, jism zarrachalarining o‘zaro 

joylashishi natijasida uning o‘lchamlari va shaklining o‘zgarishi 

tushuniladi. 

Jismlarning kuch ta’sirida deformatsiyalanib, kuch olingandan 

keyin, o‘zining oldingi holatiga qaytishi jismning elastiklik  xossasi 

deyiladi. Kuch olinishi bilan deformatsiyaning yo‘qoladigan qismi 

elastik deformatsiya, qoladigan qismi qoldiq (plastik) deformatsiya deb 

ataladi. Agarda deformatsiya to‘liq yo‘qolsa jism absolyut elastik deb 

ataladi. 

Materiallar qarshiligi fanida quyidagi xossalarga ega bo‘lgan ideal 

jism qaralishi uchun quyidagi farazlar qabul qilingan: 

1.

 

Jism bir jinsli va yaxlit deb qaraladi, ya’ni biror nuqta atrofidan 

olingan cheksiz hajmdagi materialning xossalari nuqtaning 

o‘rniga bog‘liq emas va jism bir butun yaxlit tuzilgan deb 

qaraladi. 

2.

 

Jism absolyut elastik va izotrop deb qaraladi. Ya’ni izotrop 

deganda  jismning xossalarini barcha yo‘nalishlar bo‘yicha bir 

---

 

11

xilligi tushuniladi. (Shu bilan birga turli yo‘nalishlar bo‘yicha 

xossalari har xil bo‘lgan anizotrop jismlar ham ko‘p uchraydi, 

lekin bu darslik hajmida unday jismlar qaralmaydi). 

3.

 

Jismning deformatsiyasi uning o‘lchamlariga qaraganda ancha 

kichik deb qaraladi. 

4.

 

Jismga qo‘yilgan kuch ma’lum miqdordan oshmasa, jism 

chiziqli deformatsiyalanadi (Guk qonuni). 

5.

 

Bir nechta kuch ta’siridan hosil bo‘ladigan deformatsiya yoki 

ko‘chishning qiymati, har qaysi kuch alohida ta’siridan hosil 

bo‘ladigan qiymatlarning yig‘indisiga teng (kuchlar ta’sirining 

mustaqillik prinsipi) (1.1-rasm). 

 

 

1.1-rasm. Kuchlar ta’sirining mustaqillik prinsipi. 

 

6.

 

Deformatsiyadan oldin tekis bo‘lgan kesim, deformatsiyadan keyin 

ham tekis bo‘lib qoladi (Bernulli gipotezasi).  

 

Bu qabul qilingan gipoteza va farazlarni qo‘llash nazariy 

tekshirishlarda differensial va integral hisob apparatidan keng 

foydalanish imkoniyatini yaratib,  keyinchalik hisob ishlarini birmuncha 

soddalashtirish imkoniyatini beradi.