M. M. Mirsaidov, P. J. Matkarimov, A. M. Godovannikov materiallar

 

3- §. Kesish usuli. Ichki kuchlarni aniqlash 

 

Kuchlarning turlari.

 Konstruksiyaga qo‘yilgan tashqi kuchlar 

ta’sirida tayanch nuqtalarida reaktiv kuchlar (tayanch reaksiya kuchlari) 

hosil bo‘ladi. Tashqi va reaktiv kuchlar ta’sirida konstruksiya 

muvozanatda turadi, ya’ni bu holda statikaning muvozanat tenglamalari 

---

 

17

o‘rinli bo‘ladi. Ikkinchi tomondan sistema tashqi kuchlar ta’sirida 

muvozanatda ekanligi ma’lum bo‘lsa, statika tenglamalarini qo‘llab 

noma’lum tayanch reaksiya kuchlarini aniqlash mumkin. Bu holda shuni 

e’tiborga olish lozimki, tayanchlardagi noma’lum reaksiya kuchlarining 

soni statika tenglamalari sonidan ortiq bo‘lsa, masala statik noaniq 

bo‘lib, konstruksiya esa statik noaniq sistema bo‘lishi  mumkin. Ushbu 

sistemalarda tayanch reaksiyalarini topish uchun maxsus usullardan 

foydalaniladi. 

Ba’zi hollarda tashqi kuchlarni aktiv kuchlar, bog‘lanish reaksiya 

kuchlarini reaktiv kuchlar deb ataladi. Aktiv va reaktiv kuchlari 

birgalikda tashqi kuchlar deb ataladi.  

Tashqi kuchlar ta’sirida (agar inshoot konstruksiyasi buzilmasa) 

inshoot qismlari  deformatsiyalanadi. Bu hol inshootning 

deformatsiyalanish jarayonida unga qarshilik ko‘rsatuvchi ichki 

kuchlarning paydo bo‘lganligini anglatadi. 

Ichki kuchlarning hosil bo‘lishini ko‘z oldimizga keltirishimiz 

uchun jismni prujinalar yordamida tutashtirilgan alohida-alohida 

zarrachalar to‘plamidan iborat deb qarashimiz kerak bo‘ladi (1.8-rasm). 

 

 

 

1.8-rasm. Ichki kuchning modeli. 

 

Zarrachalar orasidagi boshlang‘ich masofa o‘zgarmasa, ya’ni 

tashqi kuchlar ta’sir etmaganda, mos ravishda deformatsiya va 

prujinalardagi zo‘riqish nolga teng bo‘ladi. Sistemaga tashqi kuchlar 

ta’sir etganda zarrachalar orasidagi masofalar o‘zgaradi, ular orasidagi 

bog‘lanish vazifasini o‘tovchi prujinalar cho‘ziladi yoki siqiladi, bu hol 

sistemaning deformatsiyalanish jarayoniga ko‘rsatayotgan qarshiligini 

bildiradi. Shuni ta’kidlash lozimki, ushbu qurilgan model (1.8-rasm) 

tutash muhit gipotezasiga (jismni yaxlit butunligiga) mos kelmaydi, 

biroq holatni tushuntirishga qulaydir. Ta’sir etayotgan kuchni 

ko‘paytirish yoki kamaytirish natijasida prujinaning uzunligi 

proporsional ravishda o‘zgaradi. Ushbu holat R.Gukga 1660 yilda 

---

 

18

materiallar qarshiligi, elastiklik nazariyasi fanlari uchun asos bo‘lgan 

quyidagi qonunni bayon qilishga olib keldi: «Kuch qanday bo‘lsa, 

cho‘zilish ham shu kabidir». Ushbu tasdiq keyinchalik Guk qonuni deb 

aytila boshlandi. 

Ma’lum chegaragacha cho‘zilgan yoki siqilgan prujinalar, kuch 

olinishi bilan o‘zining boshlang‘ich holatiga qaytadi va bu hol ko‘p 

marta qaytarilishi mumkin. Bu holda material elastiklik bosqichida 

ishlamoqda yoki «Guk qonuniga bo‘ysunmoqda» deyiladi. Agar prujina 

ma’lum bir qiymatdan ortiq cho‘zilsa yoki siqilsa, kuch ta’siri 

to‘xtatilgandan so‘ng boshlang‘ich holatga qaytmaydi, balki «qoldiq» 

cho‘zilish (siqilish) deb ataluvchi masofaga farq qiladi. Ushbu holatda 

prujina materiali elastiklik bosqichidan tashqarida (Guk qonuni ta’sir 

doirasidan tashqarida) ishlamoqda deyiladi. Deformatsiyaning juda katta 

qiymatlarida modeldagi prujina uziladi, bu hol materialning buzilishini,  

ya’ni mustahkamligi yetmaganligini anglatadi.