M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

2 3 5

---

25-bob.  ALOHIDA  TARTIBDA  KO‘RILADIGAN
ISHLAR
25.1.  Alohida  tartibda  ko‘riladigan  ishlar 
tushunchasi  va  turlari
0 ‘zb ekiston  R espublikasi  F u q a ro lik   protsessual  kod ek sin in g  
2 -m o d d asig a  k o ‘ra,  alo h id a   ta rtib d a   k o ‘riladigan  ishlar  fuqarolik 
sud  ishlarini  yuritish  tu rla rid a n   biri  hisoblanadi.  A lohida  tartib d a  
ish yuritish b u   -  fuqarolik sud  ishlarini  yu ritish n in g  b ir tu ri  sifatida 
h uquq to ‘g ‘risida nizo boMmagan va m an fa atd o r shaxslarning arizasi 
b o ‘yicha ish yuritishdir. A lohida tartibda k o ‘riladigan  ishlarda huquq 
to ‘g‘risida nizoning y o ‘qligi  va buning natijasida taraflam ing m avjud 
b o ‘lm asligi  b u   tu rk u m d ag i  sud  ishlarini  y u ritishni  m ustaqil  turi 
sifatida  e ’tir o f  etish  u c h u n   asos b o ‘ladi.
A lo h id a   ta rtib d a   k o ‘rilad ig an   ish la rn in g   tu rla ri  0 ‘zb ekiston 
R espublikasi  F u q aro lik   protsessual  kod ek sin in g   2 7 9 -m o d d a sid a  
k o ‘rsatilgan.  U nga ko ‘ra,  sud to m o n id an  alohida ish yuritish tartibida 
k o ‘riladigan  ishlarga  quyidagilar  kiradi:
1) yuridik aham iyatga ega b o ‘lgan faktlarni aniqlash to ‘g ‘risidagi 
ishlar;
2)  fuqaroni  b e d arak   y o ‘qolgan  deb  to p ish   va  fu q aro n i  o ‘lgan 
d eb  e 'lo n   qilish  t o ‘g ‘risidagi  ishlar;
3)  fuqaroni  m u o m a la   layoqati  c h e k la n g a n   yoki  m u o m alag a 
layoqatsiz  deb  to p ish   to ‘g ‘risidagi  ishlar;
4)  m o l-m u lk   (ashyo)ni  egasiz  deb  to p ish   to ‘g ‘risidagi  ishlar;
5)  taq d im   etuvchiga  deb  berilgan  h u jjatlar y o ‘qolgan  taq d ird a, 
u lar  b o ‘yicha  h u q u q larn i  tiklash  t o ‘g ‘risidagi  ishlar  (ch a q irib   ish 
yu ritish ).
S hu n in g d ek ,  0 ‘zb ekiston  R espublikasi  F u q aro lik   protsessual 
kodeksining  alo h id a   ta rtib d a   ish  yuritish  deb  n o m la n g a n   kichik 
b o ‘limiga « G ‘ayriixtiyoriy tartibda psixiatriya statsionariga yotqizish» 
t o ‘g ‘risida  33 ‘-b o b   kiritilgan.  Bu esa,  o ‘z n av batida,  m a z k u r ishlar­
ning ham  alohida tartibda ko ‘riladigan  ishlar hisoblanishidan dalolat 
be rad i.
2 3 6

---

25.2.  Alohida  tartibda  ish  yuritishning  boshqa
fuqarolik  ishlaridan  farqi
O 'z b e k isto n   R espublikasi  F u q a ro lik   protsessual  kodeksining 
2 -m o d d a sig a   k o 'ra ,  fuqarolik  sud  ishlarini  yuritish  to 'g 'risid a g i 
q o n u n  hujjatlari d a ’vo tartibidagi  ishlarni, davlat organlari va  m a n ­
sa b d o r  shaxslarning  x a tti-h a ra k a tla ri  (qaro rlari)  u stid an   berilgan 
sh ik o y a tla r  b o 'y ic h a   ish larni,  buyruq  tartibidagi  ishlarni  h a m d a  
alo h id a   ta rtib d a   y u ritiladigan  ishlarni  k o 'rib   ch iqish  va  hal  etish 
tartib in i belgilaydi.
Sud  ishlarini yu ritish n in g   m ustaqil tu ri  sifatida alo h id a  tartib d a 
k o 'rila d ig a n   ish la r  o 'z in in g   xususiyatlari  bilan   d a ’voli  tartib d a , 
b uyruq tartib id a h a m d a  davlat organlari va m an sa b d o r shaxslarning 
x a tti-h a ra k a tla ri  (q aro rla ri)  u stid a n   berilgan  sh ik o y atlar  b o 'y ic h a  
ish lard an   tu b d a n   farq  qiladi.
Ju m lad an , alohida tartibda ko'riladigan ishlarda nizo bo'lm asligi, 
taraflar bo'lm asligi,  O 'zb ek isto n   Respublikasi  Fuqarolik protsessual 
kod ek sin in g   3 1 -m o d d asig a  k o 'ra ,  faqat  sudga  taallu q li  b o iis h i, 
su d lo v lilig i,  hal  q ilu v   q a ro rin i  b e k o r  q ilish   ta rtib i  b ila n   h am  
b o sh q a  fuqarolik  sud  ishlarini  yuritish  tu rla rid a n   farq  qiladi.
25.3.  Yuridik  ahamiyatga  ega  bo'lgan  faktlarni
belgilash  to‘g‘risidagi  ishlar
Y uridik aham iyatga ega bo'lgan faktlarni belgilashning sud tartibi 
fu q aro larn in g   K onstitutsiyada  m u stah k am lan g an  shaxsiy va  m ulkiy 
h u q u q la rin in g   m e h n a tg a ,  n ik o h   va  o ilag a  o id   h a m d a   b o sh q a  
h u q u q larn in g   him o y a  q ilin ish in i,  sh u n in g d e k ,  davlat  va  ja m o a t 
ta sh k ilo tla rin in g   m u lk k a  b o 'lg a n   h u q u q larin i  q o 'riq la sh g a   ham  
xizm at  q ila d i1.
Y uridik aham iyatga ega b o 'lg an  faktlarni belgilash haqidagi  ishlar 
b o 'y ic h a   q o n u n iy ,  asosli  va  adolatli  hal  qiluv  q aro rlarin i  chiqarish 
fu q a ro la r  h a m d a   ta s h k ilo tla rn in g   h u q u q la rin i  h im o y a   q ilish n i 
t a ’m inlaydi.
Y uridik  a h am iy atg a  ega  b o 'lg a n   faktlarni  sud  tartib id a   belgi­
lash n in g   o 'z i  b ir  n e c h a   tu rlarg a  b o 'lin a d i.  F u q arolik  protsessual 
q o n u n c h ilig id a   fu q a ro la r  yoki  ta s h k ilo tla rn in g   shaxsiy,  m ulkiy
1 Sh.Sh.  Shorahmetov.  F uqarolik ishlarini sudda k o ‘rishga oid  protsessual hujjat 
n am unalariga  sharh.  Т .,  T D Y I,  2005,  231-bet.
2 3 7

---

huquqlari vujudga kelishi, o ‘zgarishi yoki tugashiga sabab b o la d ig a n  
quyidagi  faktlarni  sud  tartib id a   belgilash  k o ‘rsatilgan:
1)  shaxslarning  q arin d o sh lik   alo q alarin i;
2)  shaxs  b irovning  q a ra m o g ‘ida  ekanligi  faktini;
3)  otalikni  ta n   olish  (belgilash)  faktini,  b o lan in g   u  yoki  bu 
o n a d a n   tu g ‘ilganligi  faktini,  sh u n in g d ek ,  tu g ilg a n   vaqtini;
4) bolalikka olish, nikoh, ajralish va o ‘limning qayd etilganlik faktini;
5) er-x o tin d an  birining o ‘lim i  natijasida fuqarolik  holati aktlarini 
qayd  e tish   o rg a n la rid a   n ik o h n i  p o ‘y x a td a n   o ‘tk az ish   m u m k in  
b o ‘lm ay  qolsa,  q o n u n d a   belgilangan  h o lla rd a   u larn in g   h aq iq atd a 
e r-x o tin lik   m u n o sab atlarid a b o ‘lganlik faktini;
6)  shaxsning  h u q u q n i  vujudga  keltiruvchi  hujjatlarda  O am oat 
birlashm alariga  a ’zolik  biletlari,  harbiy  hujjatlar,  p asp o rtlar,  fu q a ­
rolik  holati  a k tlarin i  qayd  etish  organlari  berad ig an   g u v o h n o m a - 
lard a n   tash q a ri)  k o ‘rsatilgan  ism i,  o tasin in g   ism i  va  fam iliyasi 
u n in g  pasportidagi  yoki  tu g ‘ilganlik  t o ‘g ‘risidagi g u v o h nom asidagi 
ism i,  otasin in g   ismi  va  fam iliyasi  bilan   m os  kelm agan  taq d ird a, 
m az k u r h u jja tla m in g  unga tegishliligi yoki  tegishli  em asligi  faktini;
7)  baxtsiz  ho d isa  faktini;
8)  im oratga  xususiy  m ulk  h u q u q i  asosida  egalik  qilish  faktini;
9)  m erosni  qabul  qilish  va  m ero sn in g   o chilish  jo y i  faktini;
10) yuridik aham iyatga ega b o ‘lgan boshqa faktlarni, agar q o n u n  
hujjatlarida  u lam i  belgilashning b o sh q a c h a  tartib i  n a z ard a  tutilgan 
boM m asa1.
Y uqorida  k o ‘rsatilgan  yuridik  a h am iy atg a  ega  boNgan  faktlar 
ro ‘yxati  q a t’iy  em asligiga  s u d la r  a lo h id a   e ’tib o r  berish i  lozim . 
C h u n k i,  b o sh q a yuridik aham iy atg a ega boNgan  fak tlar h am   sudga 
taalluqli  ekanligi  to ‘g ‘risida  0 ‘zb ekiston  R espublikasi  O liy  sudi 
p le n u m in in g   «Y uridik  aham iy atg a  ega  b o ‘lgan  faktlarni  belgilash 
haqidagi ishlar b o ‘yicha sud am aliyoti to ‘g ‘risida»gi qarorida tu sh u n - 
tirish lar  berib  o ‘tilgan.  U nga  ko ‘ra,  quyidagi  yuridik  aham iyatga 
ega  boMgan  fak tlar  h am   sud  tartib id a   belgilanadi:
e  o ta lik   fa k tla rin i,  o ta lik n i  qay d   q ilish  fa k tla rin i,  1968-yil 
1 -o k tabrgacha  tu g ‘ilgan  bolalarga  n isb atan   otalikni  ta n   olganlik 
(b elg ilag an lik )  fak tlarin i;
• ixtironi jo riy  etish  faktlarini,  taklifni  ratsio n alizato rlik  sifatida 
tavsiflanganlik  faktlarini;
1  0 ‘zbekiston  Respublikasining  F uqarolik  protsessual  kodeksi.  Rasm iy  nashr. 
Т .,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  A dliya  vazirligi,  201 1,  283-m odda.
2 3 8

---

•  b in o g a,  payga,  avtom obilga  va  b o sh q a  m axsus  ro ‘y x atdan 
o ‘tk azilad ig an   m ulkka  egalik  qilish  faktlarini;
•  n ik o h d a n   a jra lis h m a s d a n ,  lek in   o ilav iy   m u n o s a b a tla r tu g a - 
tilg a n id a n   s o ‘ng  im o ra tn i  e r - x o tin d a n   b irin in g   m a b la g ‘lariga 
q u rilg a n lik  fa k tla rin i,  su g ‘u rta  g u v o h n o m a sin in g  qarashliligi  fak t­
la rin i;
•  f u q a ro n i  yoki  u n in g   o ta - o n a s in i  Ik k in c h i  J a h o n   u ru sh i 
d a v rid a   e v a k u atsiy a   q ilin g a n lik   fa k tla rin i  h a m   belg ilash g a  h a q li- 
d irla r.
S hu  o ‘rin d a  aytish  jo iz k i,  am aldagi  q o n u n la rd a   belgilashning 
b o s h q a c h a   (su d siz)  ta rtib i  n a z a rd a   tu tilg a n   fa k tla rn i  belgilash 
t o ‘g krisidagi  a riz ala r  sud  tartib id a   k o ‘rilishi  m u m k in   em as.  J u m ­
ladan,  m eh n at stajini  (pensiya tayinlash u c h u n ,  vaqtincha m ehnatga 
layoqatsizlik,  hom iladorlik va bola tug‘ilishi  m unosabati bilan nafaqa 
tay in lash  u c h u n ,  ish  haqiga foiz q o ‘sh im c h a la rn i  q o ‘shib hisoblash 
u c h u n ,  uzo q   yillar  qilgan  xizm ati  u c h u n   b ir  y o ‘la  m u k o fo t  puli 
t o ‘lash  u c h u n  va h .k .),  haqiqiy harbiy xizm atni  o ‘taganlik,  p artizan  
o try a d id a   b o ‘lganlik,  jan g la rd a   y aralanganlik,  oliy  o ‘quv  y u rtin i, 
tex n ik u m n i,  o ‘rta  m aktabni  va  b o sh q a  o ‘quv  yurtlarin i  bitirganlik 
faktlarini belgilash to ‘g ‘risidagi,  partiya,  kasaba uyushm alari h u jjat­
larini,  pasport va fuqarolik holati dalo latn o m alarin i yozish organlari 
to m o n id a n  beriladigan g u v o h n o m ala rn i tegishliligi  faktlarini belgi­
lash  t o ‘g ‘risidagi  a riz ala r  sud d a  k o ‘rilm aydi.
D a rh a q iq a t,  m a z k u r tu rk u m d ag i  ishlar b o ‘yicha  a riz ala r a riz a ­
c h i yashab tu rg a n  joydagi  fuq aro lik  ishlari  b o ‘yicha sudga beriladi. 
A rizan in g  m a z m u n i  va pro tsessu al  rasm iy lash tirilish  tartib i  F u q a ­
rolik pro tsessu al k o d e k sin in g   149-m o d d asig a  rioya  q ilin g an  h o ld a  
tu z ila d i.  A riz a d a   m u ay y a n   fa k tn i  a n iq la s h   a riz a c h ig a   q a n d a y  
m a q sa d la r  u c h u n   z a ru r   ek anligi  k o ‘rsatilish i,  s h u n in g d e k ,  a riz a - 
c h in in g  tegishli  hujjatlarini  olish  im koniyatiga ega em asligini yoxud 
y o ‘q o lg a n   h u jja tla rn i  tik la b   b o ‘lm a slig in i  ta sd iq lo v c h i  d a lilla r 
k e ltirilish i  k e ra k   (F P K n in g   2 8 4 -m o d d a si).  U sh b u   tu rk u m d a g i 
a riz a la r  u c h u n   eng  kam   ish  h a q in in g   10  foizi  m iq d o rd a   davlat 
boji  t o ‘lan ad i.
Y uridik  faktni  belgilash  to ‘g ‘risidagi  a riz ala r  0 ‘zbekiston  R es­
publikasi  F u q aro lik   protsessual  kodeksining  280,  283 -m o d d alarig a 
b in o a n ,  a lo h id a   ish  yuritish  tartib id a   k o ‘rishda  quyidagi  shartlarga 
rioya qilingan taqdird ag in a sud to m o n id a n  qabul  qilinishi  m um kin:
2 3 9

---

a)  a g a r  bu   fak tn i  belg ilash   fu q a ro la r  yoki  ta s h k ilo tla rn in g  
shaxsiy yoki  m ulkiy  h u q u q larin i  bevosita  keltirib  ch iq arsa,  o ‘zgar- 
tirsa yoki  tugatsa;
b)  ag ar  m a n fa a td o r  sh ax slar  o ‘rta sid a   h u q u q   h a q id a   sudga 
taalluqli  n izo   boN m asa,  faktni  belgilash  shu  fak td an   kelib  c h iq a ­
digan  (fu q aro n in g   n asabini,  kelib  ch iq ish i,  m erosni  qabul  qilish 
m u d d a tin i  u zay tirish,  m eros  h aqidagi  g u v o h n o m a   berilish in in g  
asosliligi,  sh a rtn o m a n i  haqiqiy  em as  deb  to p ish   h a q id a )  h u q u q  
h a q id a g i  n iz o n i  k e lg u sid a   h a l  q ilish   b ila n   b o g ‘liq  b o ‘lm a s a , 
qachonki  m an faatd o r shaxslarda tegishli d a ’vo bilan sudga m urojaat 
qilish  im koniyati  b o ‘lsa;
d)  agar ariza  beruvchi  shu  faktni  tasdiqlaydigan  tegishli  hujjatlarni 
boshqacha yo‘l bilan olish yoki tiklash imkoniyatiga ega bo ‘lm asa'.
Y u q o ridagilardan  kelib  c h iq ib   sh u n d a y   xulosa  qilish  m u m k in ­
ki,  yuridik aham iyatga ega b o ‘lgan faktlarni sud tartib id a  belgilash­
n in g  o ‘ziga  xos  shartlariga  rioya  q ilinganida  sud  to m o n id a n   k o ‘rib 
chiqiladi.
25.4.  Fuqaroni  bedarak  yo‘qolgan  deb  topish  va  o4gan 
deb  e’lon  qilish  to^risidagi  ishlar
F u q a ro n i  b e d arak   y o ‘qolgan  deb  to p ish   yoki  fuqaroni  o ‘lgan 
deb  e ’lon  qilish  instituti  alo h id a   ta rtib d a   k o ‘riladigan  ishlarning 
b ir  tu ri  sifatida  h a m   fuqarolik  h u q u q i,  h am   fuqarolik  protsessual 
h u q u q i  u c h u n   m u h im   a h a m iy a t  kasb  e ta d i.  C h u n k i,  fu q a ro n i 
b e d a ra k  y o ‘qolgan  deb  to p ish   yoki  o i g a n   deb  e ’lon  qilish  shartlari 
va  asoslari  fuqarolik  q o n u n c h ilig id a   k o ‘rsatilgan  b o ‘lsa,  fuqarolik 
protsessual  q o n u n c h ilik d a   esa  ushbu  tu rk u m d ag i  ishlar  b o lyicha 
sudga  m u ro jaat  qilish  tartib i,  ishni  su d d a   k o ‘rishga  tayyorlash  va 
k o ‘rish  h a m d a   u sh b u   ishlar b o ‘y icha  hal  qiluv  qarori  c h iq a rish   va 
u n ing  h u q u q iy   o q ibatlari  t o ‘g ‘risidagi  q o id ala r  m u stah k am lan g an .
0 ‘zbekiston  R espublikasi  F u q aro lik  kodeksining  33-m oddasiga 
k o ‘ra,  agar  fuq aro n in g   qayerdaligi  h a q id a   u n in g   y ashash  jo y id a 
b ir  yil  dav o m id a  m a ’lu m o tla r  b o ‘lm asa,  m a n fa a td o r  shaxslarning 
arizasiga  m uvofiq  sud  bu  fu q aro n i  b e d a ra k   y o ‘qolgan  deb  topishi 
m u m k in .
1  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi  plenum i  qarorlari  to 'p la m i.  1991 — 1998. 
2-jild.  (Tahrir  hay’ati:  U .Q .  Mingboyev  va  boshq.)  Т .,  «Sharq»,  1999,  5-bet.
2 4 0

---

Y o ‘qolgan  shaxs  t o ‘g ‘risida  oxirgi  m a ’lu m o tla r  olingan  kunni 
a n iq la sh   m u m k in   b o ‘lm a sa ,  b e d a ra k   y o ‘q o lg a n   d eb   h isoblash 
m u d d ati  y o ‘q o lg an   shaxs  to ‘g ‘risida  oxirgi  m a ’lu m o tla r  olingan 
o y d a n   keyingi  oyning b irin c h i  k u n id a n ,  b u  oyni  belgilash  m um kin 
boN m agan  ta q d ird a   esa  —  keyingi  y ilning  b irin c h i  y an v arid an  
b o sh la n a d i.
F u q a ro n i  vafot  etgan  deb  e ’lon  qilish  u c h u n   asoslar  F uqarolik 
k o d e k s in in g   3 6 -m o d d a s id a   b e rilg a n .  Bu  q o id a g a   k o ‘ra,  a g a r 
fu q aro n in g   q ayerda  turganligi  h a q id a   u n ing yashash jo y id a  uch  yil 
m o b ay n id a   m a ’lu m o t b o ‘lm asa,  b a sh arti,  u o ‘lim   xavf solib tu rgan 
yoki  m uayyan  baxtsiz  h o d isa d a n   h alok  boNgan  d e b   tax m in   qilish 
u c h u n  asos b o ‘ladigan vaziyatlarda b e d arak  y o ‘qolgan b o ‘lib,  uning 
q a y e rd a lig i  h a q id a   o lti  o y   m o b a y n id a   m a ’lu m o tla r  b o ‘lm asa, 
m a n fa a td o r  shaxslarning  arizasiga  m uvofiq  sud  uni  vafot  etgan 
deb  e ’lo n   qilishi  m u m k in .
H arbiy  h a ra k a tla r  m u n o sab ati  bilan  b edarak  y o ‘qolgan  harbiy 
x izm atch i  yoki  b o sh q a  fu q aro   harbiy  h a ra k a tla r  ta m o m   b o ‘lgan 
k u n d a n   e ’tib o ra n ,  k am id a  ikki  yil  o ‘tg an d a n   keyin  sud  to m o n id a n  
vafot  etgan  deb  e ’lon  qilinishi  m u m k in .
S u d n in g   fuq aro n i  vafot  etgan  d e b   e ’lon  qilish  haqidagi  qarori 
q o n u n iy   k u c h g a   k irg a n   k u n   v a fo t  e tg a n   d e b   e ’lo n   q ilin g a n  
fu q aro n in g   o ‘lgan  kuni  deb  hisoblanadi.  0 ‘lim   xavf solib  turgan 
yoki  m uayyan  baxtsiz  ho d isad an   h alok  boNgan  deb  tax m in   qilish 
u c h u n  asos b o ‘ladigan vaziyatlarda b e d arak  y o ‘qolgan  fu q aro  vafot 
e tg an   deb  e ’lon  q ilin g an   ta q d ird a ,  sud  u n in g   ta x m in   q ilin g an  
h a lo k a t  k u n in i  ushbu  fu q aro n in g  o ‘lgan  kuni  deb to p ish i  m um kin.
F u q aro n i vafot etgan deb e ’lon qilish b u n d a y  fuqaroning h uquq 
va  b u rch la ri  borasid a  u n in g   oMimi  olib  kelishi  m u m k in   b o ‘lgan 
o q ib atlarn i  vujudga  k e ltira d i1.
Y u q o rid a g ila rd a n   kelib   c h iq ib   a y tish   m u m k in k i,  fu q a ro n i 
b e d a ra k   y o ‘qolgan  deb  topish  yoki  o ‘lgan  deb  e ’lon  qilish  u c h u n  
fuqarolik qonunchilikda belgilangan m u d d atlar o ‘tganidan keyingina 
sudga  m a n fa a td o r  sh ax slar  to m o n id a n   ariza  berilishi  m u m k in . 
M azk u r  tu rk u m d ag i  ish la r  faqat  fuqarolik  ishlari  b o ‘yicha  sudga 
taallu q li b o ‘lib,  ariza arizachi  yashab tu rg a n  joydagi sudga beriladi. 
U s h b u   a r i z a l a r   u c h u n   0 ‘z b e k is t o n   R e s p u b lik a s i  V a z ir la r  
M a h k am a sin in g   1994-yil  3-n o y ab rd ag i 
«D avlat  boji  stavkalari
1  0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a sin in g   F u q a ro lik   kod ek si.  R asm iy  n a s h r.  Т ., 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligi,  2007.
241

---

t o ‘g ‘risida»gi  533-sonli  qaroriga  k o ‘ra,  e n g   kam   oylik  ish  h aq in in g  
10  foizi  m iq d o rid a  davlat  boji  t o ‘la n a d i'.
Ariza  fuqarolik  protsessual  q o n u n c h ilig in in g   149-m oddasida 
k o ‘rsatilgan tala b la r asosida rasm iylashtirilgan b o ‘lishi talab etiladi. 
M a z k u r   tu rd a g i  is h la r  b o ‘y ic h a   a riz a   su d   to m o n id a n   q a b u l 
q ilin g an d an   keyin,  sudya  u m u m iy  asoslarga  k o ‘ra,  fuqarolik  ishini 
su d d a  k o ‘rishga  tayyorlash  b o sqichini  am alga  o shiradi.  M azk u r 
bosqich  sud  m u h o k am a sin in g  keyingi  faoliyatida su d n in g  sam arali 
fao liy at  y u ritish i  h a m d a   q o n u n iy ,  asosli  va  a d o la tli  hal  qiluv 
q aro rlari  ch iq arish i  u c h u n   tam a l  to sh i  vazifasini  bajaradi.
S h u n in g   u c h u n ,  ush b u   tu rd ag i  ish la r  b o ‘y ich a,  sudya  ishni 
su d d a  k o ‘rishga  tay yorlashda  b e d arak   y o ‘qolgan  o d a m   t o ‘g ‘risida 
k im la r  (q a rin d o s h -u ru g ‘lari,  birga  ish lo v c h ila r  va  sh u   k abilar) 
m a ’lu m o t bera olishi  m um kinligini aniqlaydi,  sh u n in g d ek ,  bedarak 
y o ‘qo lganning  m a ’lum   b o ‘lgan so ‘nggi  yashash joyi  va  ish joyidagi 
tegishli  tash k ilo tla rd a n   (ichki  ishlar  o rg an la rid a n ,  fu q aro larn in g  
o ‘zin i  o ‘zi  b o sh q a rish   o rg a n la rid a n )  b e d a ra k   y o ‘q o lg an   o d a m  
t o ‘g ‘risida  b o r  m a ’lu m o tla rn i  so ‘rab  oladi.
Sudya arizani qabul qilib olgach,  ayni vaqtda vasiylik va hom iylik 
organiga b edarak yo ‘qolganning  m o l-m u lk in i saqlash,  shu n in g d ek , 
boshrarish  u c h u n  shaxs tayinlashni ta k lif qilishi  m u m k in   (F P K n in g  
2 8 7 -m o d d a s i).  S h u n in g d e k ,  fu q a ro n i  d o im iy   y a s h a s h   jo y id a  
y a s h a m a y o tg a n lig in i  ta s d iq lo v c h i  d a lilla r  (fu q a ro n in g   d o im iy  
yashayotgan joyida yasham ayotganligi  haqida  m ahalla q o ‘m itasidan 
m a ’lu m o tn o m a ,  adres  b y urosidan  m a ’lu m o tn o m a ,  qidiruv  e ’lon 
q ilin g an   b o ‘lsa,  q idiruv  ishlar  tu g allan g an lig i  h a q id a   h u jja t  va 
b o sh q .).  U n in g   m o l-m u lk i  qarovsiz  va  q a ra m o g id a g i  shaxslar 
t a ’m in o tsiz  qolganligi  haqidagi  m a ’lu m o tla r  tala b   qilib  o lin a d i2.
M a zk u r  tu rk u m d a g i  ishlar  b o ‘y ich a   sud  a lb a tta   p ro k u ro rn i 
x ab a rd o r  qilishi  shart.  C h u n k i,  fu q aro n i  b e d arak   y o ‘qolgan  deb 
to p ish   yoki  fuq aro n i  oMgan  deb  e ’lon  qilish  to ‘g ‘risidagi  ishlar, 
alb a tta ,  p ro k u ro rn in g   ish titokida  k o ‘rilishi  shartligi  t o ‘g ‘risidagi 
qo id a   F u q a ro lik   protsessual  q o n u n c h ilik d a   h a m d a   0 ‘zb ekiston 
Respublikasi  Bosh  p ro k u ro rin in g   2004-yil  11-m aydagi  «S udlarda 
fuqarolik ishlari  k o ‘rilishida p ro k u ro r ish tirokining sam aradorligini
1  0 ‘zbekiston  Respublikasi  V azirlar  M ahkam asining  qarorlari  to ‘plam i.  Т., 
1994,  № 1 1 ,   49-m odda.
2  B.  Jamolov.  A.  Boboqulov.  F uqarolik  ishlarini  sudda k o ‘rishga  tayyorlash. Т., 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi,  2005,  252—253-bet.
2 4 2

---

va  t a ’sirchanligini  oshirish  t o ‘g ‘risida»gi  2 2 -b u y ru g ‘id a 1  m u sta h ­
k a m la n g an .
Sudya  ishni  yetarli  darajad a  tayyorlangan  deb  to p g ach ,  u n i sud 
m ajlisida k o ‘rishga tayinlash t o ‘g ‘risida ajrim  ch iq arad i, arizachi va 
protsessning boshqa ishtirokchilariga ishni k o ‘rish vaqti va joyi haqida 
m a ’lum  qiladi.
F u q a ro n i  b e d a ra k   y o ‘qolgan  deb  to p ish   yoki  o i g a n   deb  e ’lon 
qilish t o ‘g ‘risidagi  ishlar sud to m o n id a n   u m u m iy  qoidalarga asosan 
k o ‘rib  ch iq ilad i  va  hal  qiluv  qarori  ch iq arilad i.  S u d n in g   fuqaroni 
b e d arak   y o ‘qolgan  d e b   to p ish   haqidagi  hal  qiluv  qaro ri  bedarak 
y o ‘qolgan shaxsning  m o l-m u lk i tu rg a n  joydagi vasiylik va hom iylik 
organ in in g  bu  m ulkka  nisbatan boshqaruvchi tayinlashi  u c h u n  asos 
b o la d i.  S u d n in g   fuq aro n i  o i g a n   d eb   e ’lon  qilish  haqidagi  hal 
q ilu v   q a ro r i  fu q a ro lik   h o la ti  a k tla rin i  q a y d   e tis h   o rg a n in in g  
fu q aro lik   h o lati  a k tla rin i  qayd  etish  daftarig a  m a z k u r  fuqaroni 
o i g a n   d e b   yozib  q o ‘yishi  u c h u n   asos  b o la d i.
A gar  b e d a ra k   y o ‘qo lg an   deb  to p ilg an   fu q aro   qaytib  kelgan 
yoki  u n ing  tu ra r  joyi  an iq la n g an   ta q d ird a   sudga  ch iq arilgan  hal 
qiluv  q a ro rin i  b e k o r  qilish  to ‘g ‘risida  ariza  bilan  m u rojaat  qilishi 
m u m k in .  U sh b u   ariza sud  to m o n id a n   k o ‘rib ch iqiladi  va yangi  hal 
qiluv  qaro ri  bilan  o ‘z in in g   ilgarigi  hal  qiluv  q a ro rin i  b e k o r  qiladi.
S h u n in g d e k ,  vafo t  e tg a n   d e b   e ’lon  q ilin g an   fu q a ro   qaytib 
kelganida  F u q aro lik   kodeksining  3 7 -m o d d a sid a   n azard a  tutilgan 
h u q u q iy   o q ib a tla r  kelib  c h iq a d i.  Y a ’ni,  vafot  etg a n   d e b   e ’lon 
qilingan fuqaro qaytib kelgan yoki  uning qayerda turganligi  m a ’lum  
b o lg a n   ta q d ird a,  u ni  vafot  etgan  deb  e ’lon  qilish  haqidagi  q a ro r 
sud  to m o n id a n   b e k o r  qilinadi.
F u q a ro n i  vafot  etgan  deb  e ’lon  qilish  haqidagi  q a ro r  b ekor 
q ilin g an id an   keyin  u  h a r  q a n d a y   shaxsdan  bu   shaxsga  bepul  o ‘tib 
q o lg a n   m av ju d   m o l-m u lk in i  o ‘ziga  q a y ta rib   b e ris h n i  u c h   yil 
m o b ay n id a   sud  orqali  tala b   qilishga  h aqli,  F u q aro lik   kodeksining 
229-m oddasi ikkinchi va to ‘rtinchi qism larida nazarda tutilgan  hollar 
b u n d a n   m ustasno.
A gar  vafot  etg a n   deb  e ’lon  q ilin g an   fu q aro n in g   m o l-m u lk i 
u n in g   vorislari  to m o n id a n   u c h in c h i  shaxslarga  sotilgan  b o l ib ,  bu 
shaxslar  xarid  narxini  fuq aro   qaytib  kelgan  p aytgacha  b a ta m o m
1  0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a si  B osh  p r o k u ro r in in g   a m a ld a g i  b u y ru q la ri, 
k o ‘rsatm alari,  nizom   va  yo ‘riqnom alari  to ‘plam i.  Т.,  2005,  235-bet.
2 4 3

---

to ‘lam agan  boMishsa,  bu  h olda  t o ‘lan m ag an   su m m a n i  talab   qilish 
huquqi qaytib kelgan fuqaroga o ‘tadi. Vafot etgan deb e ’lon qilingan 
fuq aro n in g   m o l-m u lk in i  haq  t o ‘lashni  n azard a  tu ta d ig a n   b itim la r 
asosida  oigan  shaxslar  m o l-m u lk n i  vafot  etg an   deb  e ’lon  qilingan 
fuq aro n in g   tirikligini  bila  tu rib   sotib  olganliklari  isb o tlan sa,  ular 
fuqaroga  bu  m o l-m u lk n i  qay tarib   berishlari  shart.  B unday  m o l- 
m ulkni  ash  h o lid a  qaytarib  berish n in g   im koni  b o ‘lm asa,  u n ing 
qiym ati  toManadi.
A gar vafot etgan deb e ’lon  qilingan shaxsning m o l-m u lk i  m eros 
huquqi b o ‘yicha davlatga o ‘tgan va sotib yuborilgan b o ‘lsa,  fuqaroni 
vafot  etgan  deb  e ’lon  qilish  haqidagi  q a ro r  b e k o r  qilin g an id an  
keyin  unga  m o l-m u lk n i  so tish d an   tu sh g an   pul  qaytarib  b e rila d i1.
25.5.  Fuqaroning  muomala  layoqatini  cheklash  va  muomalaga 
layoqatsiz  deb  topish  to‘g‘risidagi  ishlar
Fuqaroning o ‘z harakatlari bilan fuqarolik huquqlariga ega b o lis h  
va  ularni am alga oshirish,  o ‘zi  u c h u n   fuqarolik b u rch la rin i vujudga 
keltirish  va  u larn i  bajarish  layoqati  (m u o m a la   layoqati)  u  voyaga 
yetgach, ya’ni o ‘n sakkiz yoshga toMgach to ‘la hajm da vujudga keladi 
(F K n in g   22-m o d d asi).
M u o m ala  layoqatiga  ega  b o ‘lishning  sh a rti  sh u n d a n   iboratki, 
m u o m a la   layoqatiga  ega  b o ‘lgan  fu q aro lar  aqli  rasolik  bilan  o ‘z 
h a ra k a tla rin in g   o q ib atlarin i  tu sh u n ib   h a ra k a t  q ila d ila r2.
Q o n u n d a   n a z ard a   tu tilg an   h o lla r  va  ta rtib d a n   tash q ari  hech 
k im n in g   h u q u q   la y o q a ti  yoki  m u o m a la   la y o q a ti  c h e k la n is h i 
m u m k in   em as  (F K n in g   23-m o d d asi).
0 ‘zbekiston  R espublikasi  F uqarolik  kodeksining  30-m oddasiga 
k o ‘ra,  ruhiy kasalligi yoki  aqli  zaifligi  o q ib atid a  o ‘z h a ra k a tla rin in g  
ah am iy atin i  tu sh u n a  olm aydigan  yoki  ularn i  b o sh q a ra  o lm aydigan 
f u q a r o n i  su d   q o n u n   h u jja tla r id a   b e lg ila b   q o ‘y ilg a n   ta r tib d a  
m uom alaga layoqatsiz deb topishi  m um kin va bunday fuqaroga vasiy­
lik  b e lg ila n a d i.  A g a r  s p irtli  ic h im lik la r n i  y o k i  g iy o h v a n d lik  
vositalarini  su iiste’m ol  qilish  natijasida  o ‘z  oilasini  o g ‘ir  m o d d iy  
ah v o lg a   so lib   q o ‘y a y o tg a n   fu q a ro n in g   m u o m a la   la y o q a ti  sud 
to m o n id a n   fuqarolik  protsessual  q o n u n   hu jjatlarid a  belgilangan
1  0 ‘z b e k isto n   R e sp u b lik a sin in g   F u q a ro lik   kodeksi.  R asm iy  n a sh r.  Т ., 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligi,  2007.
2 1.  Zokirov.  F uqarolik  huquqi.  D arslik.  Т ., T D Y I,  2006,  85-bet.
2 4 4

---

ta rtib d a   ch ek lab   q o ‘yilishi  m um kin.  U n g a   hom iylik  belgilanadi 
(F K n in g  31-m o d d asi).
Spirtli  ichim liklar, giyohvand  m od d alari va psixotrop m o d d ala r 
suiiste’m ol qilish  natijasida fuqaroni m uom alaga layoqati cheklangan 
d e b   to p ish   t o ‘g ‘risidagi  yoki  fu q a ro n i  ru h iy   h o lati  buzilganligi 
(ru h iy   kasalligi  yoki  aqli  zaifligi)  tufayli  m u o m alag a  layoqatsiz 
deb  to p ish   haqidagi  ish  u n in g   oila  a ’zolari,  vasiylik  va  hom iylik 
organlari,  p ro k u ro r,  davolash  m uassasalari va b o sh q a davlat o rg a n ­
lari,  fu q aro larn in g   o ‘zini  o ‘zi  bosh q arish   organlari  h a m d a  ja m o a t 
birlashm alari bergan ariza b o ‘yicha q o ‘zg‘atilishi m um kin (F P K n in g  
291-m oddasi).
F u q a ro n i  m u o m a la  layoqati cheklan g an  deb topish to ‘g ‘risidagi 
ariza  m uqobil sudlovlikka asosan  m azk u r fuqaroning yashab turgan 
joydagi sudga b erilad i,  agar b u  shaxs shifo x o n ad a b o ‘lsa,  shifoxona 
joy lash g an  joydagi  sudga beriladi.  U sh b u   ariza  m azm u n i  F P K n in g  
149-m oddasi  talablariga  b in o a n   yozilishi  kerak.  A rizada  fuqaroni 
m u o m alag a layoqati c h ek lan g an  deb topish  haqidagi arizad a spirtli 
ich im lik larn i  yoki  n a rk o tik   m o d d a n i  su iiste ’m ol  qiluvchi  shaxs 
o ‘z  oilasini  m o d d iy  jih a td a n   o g ‘ir  ahvolga  solib  q o ‘yayotganligini 
isbotlovchi  h o la tla r k o ‘rsatilishi  kerak.  A riza sud to m o n id a n   qabul 
q ilinganidan so ‘ng ishni sudda k o ‘rishga tayyorlash to ‘g‘risida ajrim  
chiqaradi.
Ish n i  sud d a  k o ‘rishga  tay y o rlash d a  sudya  fu q aro n in g   spirtli 
ichim liklar,  giyohvand  m oddalari va psixotrop  m o d d alarn i iste’m ol 
q ilish in i  tasd iq lo v c h i  d a lilla r  (ich k i  ish la r  to m o n id a n   tu zilg an  
d a lo la tn o m a la r,  m ay d a  b ezorilik  u c h u n  javobgarlikka  tortilganligi 
h aq id a  su d n in g   q a ro ri,  tibbiy  h u sh y o rx o n a la r  m a ’lu m o tn o m a si, 
spirtli  ich im lik la r  iste’m ol  qilgan  h o ld a   ishga  kelganligi  sababli 
ish d an  chetlashtirilganligi yoki  ishdan b o ‘shatganligi  haqida buyruq 
va  b o s h q .),  o ‘z  o ila sin i  m o d d iy   jih a td a n   q iy in   ah v o lg a   solib 
q o ‘yganligini  tasdiqlovchi  m a ’lu m o tla r,  m u o m a la   layoqati  ch e k - 
langanligi h a q id a  ish q o ‘zg‘atilgan shaxsning  m ulkiy ahvoli t o ‘g ‘ri- 
sida  m a ’lu m o tn o m a   (xususan,  ish  h aq i,  n afaq a,  m avjud  m ulklar, 
oila  a ’zo la rin in g   so n i  va  q a ra m o g ‘ida  boMgan  shaxslar  t o ‘g ‘risida 
m a ’lu m o tn o m a )la m i  talab   qilib  o la d i1.
Sudya  ishni  sud d a  k o ‘rishga  tayyorlab  b o ‘lganidan  keyin  ishni 
sud d a k o ‘rishga yetarli asoslar m avjud b o ‘lsa,  ishni su d d a k o ‘rishga
1  B.  Jamolov, A.  Boboqulov.  F uqarolik  ishlarini sudda  ko‘rishga  tayyorlash.  Т., 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi,  2005,  257—258-betlar.
2 4 5

---

tay in lash   to ‘g ‘risida  ajrim   ch iq arad i.  F u q a ro n i  m u o m a la   layoqati 
c h ek lan g an   deb  to p ish   to ‘g ‘risidagi  ishlar sud  to m o n id a n ,  alb atta, 
sh u  shaxsning o ‘zi,  vasiylik va  hom iylik o rg an lari vakili  ishtirokida 
k o ‘rib  ch iqadi.  S hu n in g d ek ,  ushbu  ishlarda  F u q aro lik   protsessual 
k o d e k s in in g   2 9 4 -m o d d a s i  va  0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a si  Bosh 
p ro k u ro rin in g   2004-yildagi  2 2 -b u y ru g ‘iga  k o ‘ra,  p ro k u ro r ishtirok 
etishi  shart*.  A gar  fuqaro  (javobgar)  sud  m ajlisiga  kelm asa,  F u q a ­
rolik  protsessual  kodeksining  2 6 1 -m o d d asig a  k o ‘ra,  sud  m ajlisiga 
m ajburiy keltiriladi.
M a zk u r  ishlar  su d   to m o n id a n   k o ‘rib  ch iq ilg an id an   so ‘ng  hal 
q ilu v   q a ro ri  c h iq a rila d i.  S u d n in g   fu q a ro n i  m u o m a la   la y o q a ti 
c h ek lan g an   deb  to p ish   t o ‘g ‘risidagi  hal  qiluv  qaro ri  chiqarilishi 
m u o m ala layoqati cheklan g an  shaxsga  h om iy tayinlashi  u c h u n  asos 
b o ‘ladi.
F u q a ro n i  m u o m alag a  layoqatsiz  d eb   to p ish   t o ‘g ‘risidagi  ariza 
m a z k u r  fuq aro   yashab  tu rg a n   jo y d ag i,  ag ar  bu  shaxs  davolash 
m uassasasiga  jo y lashtirilgan  b o ‘lsa,  m a z k u r  m uassasa  joylashgan 
hududdagi sudga beriladi.
Sudya arizani  olgach,  ishni sudda  ko ‘rishga tayyorlash tartibida, 
f u q a r o la r n in g   r u h iy   k a s a llig i  y o k i  a q li  z a iflig i  t o ‘g ‘ris id a g i 
m an fa atd o r shaxslar to m o n id a n  to ‘p langan va sudga taq d im  etilgan 
h uljatlarni  yetarli  b o ‘lganida,  u n ing  ruhiy ah v o lin i  an iq lash   u c h u n  
su d -ru h iy   ekspertizasini  tayinlaydi.
F u q a ro la m i  m uom alaga  layoqatsiz deb topish to ‘g ‘risidagi ishni 
sud p ro k u ro rn in g  vasiylik va hom iylik organlari vakilining ishtiroki 
bilan k o ‘radi.  Ishi  k o ‘rilayotgan fuqarolarning sog‘lig‘i im kon bersa, 
u sudga chaqiriladi.
Sudning fuqaroni  m uom alaga layoqatsiz deb topish to ‘g ‘risidagi 
hal qiluv qarori  m uom alaga layoqatsiz shaxsga vasiy tayinlash u ch u n  
aso s  b o l a d i .  M u o m a la g a   lay o q a tsiz   shax slarg a  n isb a ta n   vasiy 
tayinlanishi  ularning h u q u q  va m anfaatlarini  him oya qilish  nazarda 
tutiladi.  H om iylar va vasiylar o ‘z him oyalaridagi shaxslarning huquq 
va  m an fa atlarn i  h a r  q an d ay   shaxslar  bilan  m u n o sa b a tla rd a ,  shu 
ju m la d a n ,  sudlarda  h am   m axsus v ak o latn o m asin i  him o y a qilishlari 
m u m k in 2.
1  0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a si  B osh  p r o k u ro r in in g   a m a ld a g i  b u y ru q la ri, 
k o ‘rsatm alari,  nizom   va  yo ‘riqnom alari  to ‘plam i.  Т .,  2005,  235-bet.
2  H.  Rahmonqulov.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  F uqarolik  kodeksining  1-qismiga 
um um iy  tavsif va  sh a rh la r  (birinchi jild).  Т .,  1997,  109-bet.
2 4 6

---

A gar  fu q a ro la r  spirtli  yoki  n a rk o tik   m o d d ala rn i  su iiste ’m ol 
qilishni  tashlasa,  sud  u n in g   layoqatliligini  b e k o r  qilish  to ‘g ‘risida 
hal qiluv qarori chiqaradi.  Sud qaroriga asosan unga hom iy tayinlash 
ham   b e k o r  qilinadi  (F P K n in g   2 9 6 -m oddasi).
0 ‘zbekiston  Respublikasi  F u q aro lik   kodeksining  3 0-m oddasi 
uchinchi qism ida ko ‘rsatilgan hollarda fuqaroni m uom alaga layoqatli 
deb  topish  u c h u n   sud  vasiyning,  shuningdek,  Fuqarolik  protsessual 
kodeksining 291-m oddasida k o ‘rsatilgan davlat organlari tashkilotlar 
va shaxslarning,  sud-psixiatriya ekspertizasi  ekspertining  ishtirokida 
ishni  m azm u n an  ko ‘radi.  F u q aro lam i m uom alaga layoqatli deb yoki 
m u o m a la g a   layoqatsiz  d eb   to p ish   t o ‘g ‘risidagi  ishlarni  yuritish 
b o ‘yicha sud xarajatlari ariza beruvchidan undirilm aydi.
A gar,  su d   a riz a n i  fu q a ro n in g   m u o m a la   la y o q a tin i  asossiz 
cheklashga yoki u ni  m uom ala layoqatidan  m ah ru m  etish m aqsadida 
berilgan deb topsa,  ish yuritish xarajatlarini ariza bergan oila a ’zolari 
hisobiga  o ‘tk azadi  (F P K n in g   29 7 -m o d d asi).
25.6.  Mol-mulkni  (ashyoni)  egasiz  deb  topish 
to‘g‘risidagi  ishlar
D a rh a q iq a t,  shuni  h am   t a ’kidlash jo iz k i,  ay rim   h o llarda  m ulk- 
n in g   egasi  y o ‘qligi  yoki  egasi  n o m a ’lum   boMgan  m u lk lar  o ‘z  n av ­
b a tid a   n o b u d   boMishi  yoki  y o ‘q  b o ‘lib  ketishi  m u m k in .  S h u n in g  
u c h u n   h a m   q o n u n   ijodkorligi  to m o n id a n   m ulk  (ashyo)ni  y o ‘q 
b o ‘lib  k etishining  oldini  olish  m aq sad id a  fuqarolik q o nunchiligiga 
m o l-m u lk  yoki ashyoni egasiz deb topish to ‘g‘risida alohida huquqiy 
norm a kiritildi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik kodeksining  191-m oddasiga 
k o ‘ra,  egasi  b o ‘lm agan  yoki  egasi  n o m a ’lum   b o ‘lgan  ashyo  egasiz 
ashyo  hisoblanadi.  Egasiz k o ‘ch m a s ashyolar tegishli davlat o rg an i­
ning  yoki  fu q aro lar  o ‘zini  o ‘zi  b o sh q arish   o rg an in in g   arizasiga 
m uvofiq  k o ‘c h m a s  m o l-m u lk n i  davlat  ro ‘yxatiga  oluvchi  organ 
tom onidan hisobga olinadi.  Egasiz ko‘chm as ashyo, hisobga olingandan 
keyin  uch  yil  m u d d a t  o ‘tg ac h ,  davlat  m o l-m u lk in i  boshqarishga 
v akolati  boMgan  org an   yoki  fu q aro larn in g   o ‘zini  o ‘zi  boshqarish 
organi  bu  ashyoni  davlat  m ulkiga  yoki  fu q aro larn in g   o ‘zini  o ‘zi 
b osh q arish   organi  m ulkiga  kirgan  deb  hisoblash  to ‘g ‘risidagi  talab 
b ilan  sudga  m u ro jaat etishi  m u m k in .
S u d n in g   hal  qiluv  qaro rig a  b in o a n   davlat  m ulkiga  o ‘tm ag an  
d e b   h is o b la n g a n   e g a siz   k o ‘c h m a s   a s h y o   u n i  ta s h la b   k e tg a n
2 4 7

---

m u lk d o m in g   egaligiga,  foydalanishiga  va  tasarm figa  yana  qabul 
qilinishi  yoki  egalik  qilish  h u q u q in i  vujudga  keltiruvchi  m u d d at 
asosida q o ‘lga kiritilishi m um kin.  Egasiz ashyolam i aniqlash va hisobga 
olish  tartib i  0 ‘zb ekiston  R espublikasi  h u k u m ati  to m o n id a n   b e l­
g ilanadi.
Y uqoridagi  q o id a d a n   kelib  c h iq ib ,  sh u n i  aytish  m u m k in k i, 
m ulk  (ashyo)ni  egasiz  d e b   to p ish   sud  orqali  hal  etiladi.  D em ak, 
0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a s i  F u q a r o lik   p ro ts e s s u a l  k o d e k s in in g  
2 9 8 -m o d d a sig a   k o ‘ra,  m o l-m u lk n i  (ash y o n i)  egasiz  deb  to p ish  
haqidagi ariza m oliya organi yoki boshqa vakolatli organ to m o n id an  
m o l-m u lk   (ashyo)  tu rg a n  joydagi  sudga  beriladi.  M ulk joylashgan 
joydagi  sudga  ariza  berilishi  m u stasn o   sudlovlilik  q o id asid an   kelib 
ch iq a d i  (F P K n in g   2 4 2 -m o d d a si).  U shbu  ishlar  b o ‘y ich a  a riz ala r 
m ulk  hisobga  olingan  k u n d a n   e ’tib o ra n   u c h   yil  o ‘tg an d a n   so ‘ng 
berilishiga  su d lar e ’tib o m i  q aratishi  lozim .
C h u n k i,  ushbu  m u d d at o ‘tm a sd a n  turib,  ariza taq d im  etiladigan 
b o ‘lsa,  sudya  arizani  qabul  qilishni  rad  etishi  lozim .  M a zk u r m u d - 
datga rioya qilinm asligi  m oddiy h u q u q   norm alarin i  buzilishi  hisob- 
lanib,  o q ib atd a   sud  q a ro rin i  yuqori  su d la r to m o n id a n   b e k o r b o ‘li- 
shiga olib  kelishi  m um kin.
U shbu  ishlar b o ‘yicha ariza fuqarolik protsessual qonunchiligini 
149-m oddasi talablariga rioya qilingan  holda taqdim  etilishi va u nda 
qaysi  m o l-m u lk   (ash y o )n i  egasiz  deb  to p ish   lozim ligi  k o ‘rsatilishi, 
s h u n in g d e k ,  m o l-m u lk   (a sh y o )  e g asin i  b e lg ila s h n in g   im k o n i 
y o ‘qligini  tasdiqlovchi  d alillar  keltirilishi  kepak.
Sudya arizani qabul  qilganidan so ‘ng,  ishni  o ‘z vaqtida va t o ‘g ‘ri 
k o ‘rib  ch iqish  h a m d a   hal  qilish  m aq sad id a  uni  sud d a  k o ‘rishga 
tayyorlaydi  va  F u q aro lik   protsessual  kodeksining  158— 16 0 -m o d - 
dasida  n azard a  tu tilg an   protsessual  h a ra k a tla rn i  am alga  oshiradi. 
S h u n d an  keyin,  m o l-m u lk  (ashyo)  kim ga tegishli ekanligi to ‘g‘risida 
m a ’l u m o t  b e r is h i  m u m k in   b o ‘ lg a n   s h a x s l a r n i   ( m o l - m u l k  
(a s h y o )n in g   m u lk d o rla ri,  u n g a   a m a ld a   eg alik   qilib  tu rg a n la r, 
q o ‘sh n ila r  va  b o sh q alarn i)  an iq lay d i,  sh u n in g d ek ,  m oliya  organi 
yoki  fuqarolarning o ‘zini o ‘zi boshqarish  org an larid an   m o l-m u lk k a  
d o ir  m avjud  m a ’lu m o tla m i  so ‘raydi.
S h u n in g d e k ,  a m a liy o t  x o d im lari  h a m   u sh b u   ish larn i  su d d a  
ko‘rishga tayyorlashda,  m o l-m u lk  to ‘g ‘risidagi  hujjatlar,  m ahalladan 
m u lk n in g   egasi  vafot  etganligi  yoki  egasi  y o ‘qligi  t o ‘g ‘risidagi 
h u jjatlar,  uy -jo y   b o sh q a rm a la rd a n   m ulkni  ro ‘yxatga  olinganligi
2 4 8

---

t o ‘g ‘risidagi  hujjat  va  q o n u n d a   belgilangan  m ud d atlarg a  e ’tib o r 
berish  kerakligini  t a ’k id la sh a d i1.
Is h n i  ta y y o rla b   b o ‘lg a n id a n   s o ‘n g,  ish n i  s u d d a   k o ‘rish g a 
tayinlash to ‘g ‘risida ajrim  chiq arad i.  M o l-m u lk n i egasiz deb topish 
to ‘g lrisidagi  ishlar ishda ishtirok etu v ch i shaxslarni  x ab ard o r qilgan 
holda ko ‘rib chiqiladi.  M azkur ishlarni sudda ko ‘rib chiqish  m uddati 
a n iq   k o ‘rsa tilm a g a n lig i  b o is,  fu q a ro lik   p ro ts e s sin in g   u m u m iy  
q o id ala rid a n   kelib  c h iq ib ,  sud  b ir  oylik  m u d d a td a   ishni  k o ‘rib 
chiqishi  kerak  (F P K n in g   131-m oddasi).
Sud  ish  h o la tla rid a n   kelib  ch iq ib ,  ag ar  m o l-m u lk   (ashyo)ning 
m u lk d o ri  y o ‘q  yoki  n o m a ’lum   deb  to p sa ,  m o l-m u lk   (ashyo)ni 
egasiz  d eb   to p ish   va  uni  davlat  m ulkiga  o ‘tkazish  to ‘g ‘risida  hal 
qiluv  qaro ri  ch iq a rad i.
25.7. 
Taqdim  etuvchiga  deb  berilgan  hujjatlar  yo‘qolgan 
taqdirda,  ular  bo‘yicha  huquqlarni  tiklash  to'g'risidagi  ishlar 
(chaqirib  ish  yuritish)
A lohida ta rtib d a   k o ‘riladigan  ishlarning b ir turi  sifatida  taqdim  
etu v ch ig a  deb  berilgan  h u jjatlar  yo ‘qolgan  ta q d ird a ,  u la r b o ‘yicha 
h u q u q la r n i  tik la s h   t o ‘g ‘risid ag i  is h la r   o ‘z in in g   s u d d a   k o ‘rib 
chiqilishidagi  xususiyatlari  b ilan   b o sh q a  ish lard an   ajralib  tu radi.
0 ‘zb ek isto n   R espublikasi  F u q a ro lik   protsessual  kodeksining
30 1 -m oddasiga  k o ‘ra,  shaxs  pul  m ab lag ‘lari  q o ‘yilganligi  haq id a 
yoki  q im m atli  n a rsa lar yoxud  davlat  zayom i  obligatsiyalari saqlash 
u c h u n  topshirilganligi to ‘g ‘risida ban k  to m o n id a n   taqdim  etuvchiga 
berilgan qiym atli  hujjatni yo ‘qotgan taq dirda,  shuningdek,  q o n u n d a  
nazarda tutilgan b oshqa hollarda,  suddan yo ‘qolgan  hujjatni haqiqiy 
em as  deb  to p ish   va  y o ‘q o lg an   hujjat  b o ‘yicha  h u q u q larin i  tiklash 
t o ‘g ‘risida iltim os qilishi  m um kin.
S hu o ‘rin d a  aytish  kerakki,  0 ‘zb ekiston  R espublikasi  O liy sudi 
p len u m i  1992-yil  13-noyabrdagi  «T aqdim   etuvchiga  deb  berilgan 
h u jja tla r  y o ‘qo lg an   ta q d ird a   ularga  b o ‘lgan  h u q u q la rn i  tiklash 
(c h a q irib   ish  y u ritish )  h aqidagi  a riz a la rn in g   s u d la r  to m o n id a n  
ko ‘rilishi t o ‘g ‘risida»gi  qaro rid a ko ‘rsatilishicha,  bunday huquqlarni 
tiklash  b a n k   to m o n id a n  taq d im   etuvchiga  deb berilgan  hujjatlarni, 
n afaq at  y o ‘q o tilg an id a ,  balki  hujjatlar b efarq  saqlangani  natijasida
1  B.  Jamolov,  B.  Aliqulov.  F uqarolik  ishlarini  sudda  k o ‘rishga  tayyorlash.  Т., 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi,  2005,  140-bet.
2 4 9

---

m ablag‘ning hajm ini aniqlash xususiyatini y o ‘qotgan holda va boshqa 
h o lla rd a   (o m o n a t  d aftarch asid a  va  n az o ra t  varaqasida  raqam   soni 
saq lan m ag an   holda  o m o n a t  d a fta rc h a sid a   m ab lag ‘  q o ld ig ‘i  to ‘la 
saq lanm aganida va b oshqa sabablarga ko ‘ra) am alga o sh irila d i1.
D em ak ,  y u q orida  k o ‘rsatilgan  tala b la rd an   kelib  c h iq q a n   h olda 
ham  shaxs sudga  ushbu hujjatni  tiklab berish to ‘g ‘risida ariza berish 
huq u q ig a  ega.  M a zk u r  ishlar  b o ‘y ich a  a riz ala r  taq d im   etuvchiga 
d eb   hujjat  bergan  m uassasa joy lash g an   h u d u ddagi  sudga  beriladi. 
U shbu ariza ham   Fuqarolik protsessual  kodeksining  149-m oddasida 
ko ‘rsatilgan  um um iy talablarga javob berishi  kerak h a m d a   Fuqarolik 
protsessual  kodeksining  3 0 1 -m o d d a sid a   belgilangan  m a ’lu m o tlar, 
y a ’ni  hujjat  q an d ay   vaziyatda  y o ‘qolganligi,  ta q d im   etuvchiga  deb 
h u jja t  b e rg a n   m u a s s a s a n in g ,  h u jja tn in g   n o m i  k o ‘r s a tilis h i, 
hujjatning alo h id a  belgilari  va y o ‘qolgan  hujjatni  haqiqiy e m a s deb 
to p ish   haqidagi  iltim os bayon  qilinishi  va  arizaga  ilova q ilinadigan 
h u jjatlar  ro ‘yxati  k o ‘rsatilishi  kepak.
0 ‘zb e k isto n   R esp ublikasi  O liy  sudi  p le n u m in in g   « T aq d im  
etuvchiga  d eb   berilgan  h u jjatlar y o ‘qolgan  ta q d ird a   ularga  boMgan 
h u q u q la r n i  tik la s h   h a q id a g i  a r iz a la r n in g   s u d la r   t o m o n i d a n  
k o ‘rilishi  t o ‘g ‘risida»gi  q a ro rin in g   5 - p u n k tid a   k o ‘rsa tilis h ic h a , 
F P K n in g  301-m oddasida k o ‘rsatilgan yo ‘qotilgan  hujjatning alohida 
belgilari deb hisob so n i,  n a z o ra t varaqasi  (ta lo n )n in g  so n i,  o m o n a t 
q o ‘yilgan  kun,  o m o n a t b o ‘yicha o p eratsiya am alga oshirilgan kuni, 
o m o n a tn in g   m iq d o ri  yoki  qolgan  qism i,  obligatsiya  raq a m la ri, 
saqlash  u c h u n   to p shirilgan  q im m atlik la rn in g   tavsifi  va  o ‘ziga  xos 
xususiyatlari  tu sh u n ila d i2.
A gar  ariz ad a   y u q orida  k o ‘rsatilgan  tala b la rid a n   biri  b o ‘lm asa 
yoki  d av lat  boji  t o ‘la n m a g a n   b o ‘lsa,  su d y a   a riz a n i  F u q a ro lik  
protsessual  kodeksining  154-m oddasiga asosan  harakatsiz qoldirish 
t o ‘g ‘risida  ajrim   ch iq arad i  va  arizachiga  bu   h a q d a   x a b a r  berib, 
k am ch ilik larn i  tu za tish   u c h u n   m u h la t  beradi.  A gar a rizach i  belgi­
langan  m u d d a td a   kam chiliklarni  b a rta ra f etsa,  ariza  sudga  d astlab
1  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudining  ax borotnom asi.  T ,  1993,  №   2, 
15— 17-bet.; Q onun  nom i bilan.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy sudining axborot­
nom asi.  Т.,  1997,  №   3,  36—38-bet.;  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy sudi  plenum i 
qarorlari to ‘p la m i.1991 — 1998.  2-jild.  (T ahrir h ay’ati:  U .Q .  Mingboyev va boshq.) 
Т .,  «Sharq»,  1999,  27-bet.
2  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy sudi  p len u m i  qarorlari  to ‘plam i.  1991 — 1998. 
2-jild.  (T a h rir  hay’ati:  U .Q .  M ingboyev  va  boshq).  Т .,  «Sharq»,  1999,  28-bet.
2 5 0

---

ta q d im   etilgan  kuni  berilgan  h iso b lan ad i,  aks  h o ld a   ariza  qabul 
q ilin m ag an   h isoblanib,  arizachiga  qaytariladi  va  b u   h aq d a  ajrim  
chiqariladi.
0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a s i  V a z irla r  M a h k a m a s in in g   1994- 
yildagi  5 33-sonli  «D avlat  boji  stavkalari  haqida»gi  qaro ri  h a m d a  
0 ‘zbekiston  Respublikasi O liy sudi p lenum ining «Taqdim  etuvchiga 
deb berilgan  hujjatlar y o ‘qolgan taq d ird a  ularga b o ‘lgan  h u q u q lam i 
tik la s h   h a q id a g i  a r i z a l a r n i n g   s u d la r   t o m o n i d a n   k o ‘r ilis h i 
t o ‘g ‘risida»gi q a ro rid a  b elgilanishicha,  ushbu  ishlar b o ‘y icha sudga 
ariza  b erganlik  u c h u n   en g   kam   ish  h aq in in g   10  foizi  m iq d o rid a 
davlat  boji  toManishi  lo z im 1.
T a q d im   etu vchiga  deb  berilgan  h u jjatlar  y o ‘qolgan  taq d ird a  
ularga  b o ‘lgan  h u q u q larn i  tiklash  haqidagi  ariza  sud  to m o n id a n  
qabul q ilin g an id a n  keyin,  sudya  F u q aro lik  protsessual  kodeksining
3 0 2 -m o d d a sid a   n a z ard a   tu tilg a n   quyidagi  protsessual  h a ra k a tla rn i 
am alga oshirish  h a q id a  ajrim   chiqaradi:
1)  a riz a   b e ru v c h in in g   h is o b id a n   m a h a lliy   g a z e ta d a   e ’lo n  
ch iq a rish   t o ‘g ‘risida;
2)  taq d im   etuvchiga  deb  hujjat bergan  m uassasaning y o ‘qolgan 
hujjat  b o ‘yicha  t o ‘lovlarni  am alga  o sh irishini  va  pul  berishini  ish 
su d d a  k o ‘rilguniga  q a d a r  taq iq lash   to ‘g ‘risida.
Y u q o r id a   k o ‘rs a tilg a n   t a la b la r   b o ‘y ic h a   c h iq a r ilg a n   su d  
ajp im in in g   nusxasi  d a rh o l  hujuatni  b erg an   m uassasaga  yuborilishi 
kerak.  S h u n i  t a ’kidlash jo iz k i,  m a tb u o td a  ch iq arilad ig an  e ’lo n n in g  
m a z m u n id a   0 ‘z b e k is to n   R e s p u b lik a s i  F u q a r o lik   p ro ts e s su a l 
kodeksining  3 0 3 -m o d d a sid a   n a z ard a   tu tilg an   q o id ala r  o ‘z  aksini 
to p ish i  kerak.  U la r  quyidagilar:
1)  hujjat  y o ‘qolganligi  h a q id a   a p iza  tu sh g an   su d n in g   nom i;
2)  a riz ac h in in g   fam iliyasi,  ism i,  otasin in g   ism i  va  yashaydigan 
joyi:
3)  h ujjatning  no m i  va  a lo h id a   belgilari;
4) y o ‘qolganligi h a q id a  ariza berilgan hujjatni  saqlovchiga e ’lon 
c h iq q a n   k u n d a n   e ’tib o ra n ,  u c h   o y   m u d d a t  ich id a   o ‘zin in g   m az- 
k u r hujjatga b o ‘lgan  h u q u q lari t o ‘g ‘risida sudga arz qilishi  haqidagi 
tak liF .
1  0 ‘zbekiston  Respublikasi  V azirlar  M ahkam asining  «D avlat  boji  stavkalari 
haqida»gi  qarori.
2  0 ‘zbekiston  R espublikasining  F uqarolik  protsessual  kodeksi.  Rasm iy  nashr. 
Т .,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligi,  2011.
251

---

M a z k u r  e ’lo n   c h iq q a n   k u n d a n   e ’tib o r a n ,  u c h   o y   m u d d a t 
o ‘tguniga q a d a r h u jjatn i saqlovchi,  y a ’ni  hujjatni to p ib  olgan  shaxs 
ajrim  chiqargan sudga o ‘zining hujjatga b o ‘lgan huquqlari to ‘g ‘risida 
ariza berishi va shu bilan birga hujjatning asl  nusxasini taq d im  etishi 
sh art.  A gar  h u jjat  y o ‘q olganligi  h a q id a   e ’lo n   c h iq q a n   k u n d a n  
e ’tib o ra n ,  u c h   oy  m u d d a t  ich id a h u jjatn i  saqlo v ch id an   sudga  ariza 
tu sh g a n   ta q d ird a ,  sudya  ajrim   c h iq arib ,  u n d a   hujjati  y o ‘qolganligi 
h a q id a   ariza  bergan  shaxsga  hujjatni  saq lo v ch id an   hujjatni  olib 
q o ‘yish t o ‘g ‘risida un g a qarshi  u m u m iy  tartib d a  d a ’vo taq d im  etish 
u c h u n   m u d d a t  beradi  va  b u   h a q d a   hujjatni  saqlovchini  x ab ard o r 
qiladi.  Bu  m uddat  ikki oydan oshmasligi  lozim   (F P K n in g  3 0 5 -m o d - 
dasi).
T a q d im   etuvchiga  deb  berilgan  h u jjatlar  y o ‘qolgan  taq d ird a  
ularga  b o ‘lgan  h u q u q n i  tiklash  t o ‘g ‘risidagi  ishlar  ay rim   h o llarda 
d a ’vo tartib id a  k o ‘rilishi m u m k in . A gar hujjati y o ‘qolganligi  haqida 
ariza  bergan  shaxsni  hujjatni  saqlo v ch id an   hujjatni  olib  q o ‘yish 
to ‘g ‘risida  unga  qarshi  u m u m iy   ta rtib d a   d a ’vo  ta q d im   etishi  o ‘z - 
o ‘zid an   huq u q iy   n izo n i  vujudga  keltiradi.  Bu  esa,  o ‘z  navbatida, 
d a ’voli  ish  h isoblanib,  u  a lo h id a   ta rtib d a   k o ‘riladigan  ish  hisob- 
lan m asd an   qoladi.  C h u n k i,  b u   h o la td a   taraflar,  y a ’ni  d a ’vogar  va 
javobgar h u q u q  to ‘g‘risida nizolashadi.  S h unday holat yuzaga  kelsa, 
su d   F u q a ro lik   p ro tse ssu a l  k o d e k s in in g   2 8 2 -m o d d a s ig a   k o T a , 
a riz a n i  k o ‘rm asd an   qoldirish  to ‘g ‘risida  ajrim   ch iq arish i  k erak  va 
d a ’vo  tartib id a   m u ro jaat  qilish  h u q u q in i  tu sh u n tirish i  lozim .
M azkur d a ’vo ariza fuqarolik protsessual q o n u n ch ilik n i um um iy 
qo id alarid an   kelib  ch iq ib ,  jav o b g ar  y ashab  tu rg a n   joydagi  sudga 
berilishi  t o ‘g ‘risida  0 ‘zb ekiston  R espublikasi  O liy  sudi  p len u m i 
qa ro rid a   h a m  tu sh u n tirish  berib 
0
‘tilg a n 1.
A gar e ’lo n d a  k o ‘rsatilgan  m u d d a t  ich id a  hujjatni  saqlovchidan 
ariza  tu sh m asa,  sud  ishni  k o ‘rishga  tayinlaydi  va  ish  k o ‘riladigan 
k u n   t o ‘g ‘risid a   a riz a c h i  h a m ,  h u jja tn i  b e rg a n   m u assa sa   h a m  
x a b a rd o r  q ilin a d i.  B iro q ,  u la rn in g   k elm aslig i  ish n i  k o ‘rish g a 
to ‘sqinlik  qilm aydi.
U shbu turdagi ishlar fuqarolik protsessual qonunchilikni  131-m od- 
dasiga  k o ‘ra  u m u m iy   m u d d atd a ,  y a ’ni  b ir  oylik  m u d d a td a   k o ‘rib
1  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi  p lenum i  qarorlari  to ‘plam i.  1991 — 1998. 
2-jild.  (Tahrir  hay’ati:  U.Q.  Mingboyev  va  boshq.)  Т.,  «Sharq»,  1999,  29-bet.
2 5 2

---

chiqiladi.  Ishni  k o ‘rgach,  sud  hal  qiluv  qarori  ch iq arad i.  B asharti, 
arizan i  q a n o a tla n tirsa ,  sud  o ‘zining  hal  qiluv  q a ro rid a   y o ‘qolgan 
h u jja t  h a q iq iy   e m a s lig in i  k o ‘rsa ta d i.  Bu  hal  q ilu v   q a ro ri  arz 
qiluvchiga o m o n a tn i yoki  haqiqiy em as deb top ilg an   hujjat o ‘rniga 
yangisini  berish  u c h u n   asos  b o ‘ladi.
M azk u r turdagi  ishlar b o ‘yicha su dning hal qiluv qarori hujjatni 
bergan  m uassasa  to m o n id a n   ijro  etiladi.