M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

Ishlarni  am aldagi  qonun  hujjatlari  asosida  h a l  qilish  prinsipi 
(qonuniylik prinsipi).  Q o n u n iy lik  prinsipi  0 ‘zbekiston  Respublikasi 
K onstitutsiyasida  o ‘z  ifodasini  to p g an   b o ‘lib,  u nga  k o ‘ra,  0 ‘zbe- 
kiston  R espublikasida 0 ‘zbekiston  R espublikasining  K onstitutsiyasi 
va q o n u n larin in g  ustunligi  so‘zsiz ta n  olinishi,  davlat,  u n in g  o rg a n ­
lari,  m an sa b d o r  shaxslar, ja m o a t  birlash m alari,  fu q aro lar  K o n sti-
1  0 ‘zbekiston  Respublikasining  1993-yil  7-m aydagi  «D avlat  sirlarini  saqlash 
to ‘g‘risida»gi  Q onuni.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  K engashi  A xborotnom asi, 
1993,  №   5,  232-m odda.
2 2

---

tu tsiy a  va  q o n u n larg a   m uvofiq  ish  k o ‘rishlari  kafolatlab  q o ‘yilgan 
(1 5 -m o d d a ).
F u q aro lik  protsessual  kodeksiga k o ‘ra,  sud  ishlarni  0 ‘zbekiston 
R espublikasining  q o n u n la ri  asosida  hal  qilishi  shartligi,  su d ,  agar 
0 ‘zbekiston  R espublikasining  Konstitutsiyasi va boshqa qonunlariga 
zid b o ‘lm asa, boshqa  no rm ativ  hujjatlam i,  q o n u n g a  va 0 ‘zbekiston 
R espublikasining  xalqaro  sh artn o m asig a  m uvofiq  c h e t  davlatning 
h u q u q   n o rm a larin i  q o ‘llashi  n a z ard a   tutilgan.  S h u n in g d ek ,  agar 
n izoli  m u n o sa b a tn i  tartibga  soladigan  q o n u n   b o ‘lm agan  ta q d ird a, 
sud  shunga  o ‘xshash  m u n o sa b a tla m i  tartib g a  soladigan  q o n u n n i 
tatb iq   eta d i,  b o rd i-y u ,  b u n d a y   q o n u n   h a m   b o ‘lm asa,  respublika 
q o n u n   h u jja tla rin in g   u m u m iy   aso slari  va  m a ’no sig a  ta y a n a d i 
(«Ishlarni am aldagi q o n u n  hujjatlari asosida hal qilish»,  12-m odda).
T a rafla rn in g  to rtishuvi va ten g  huquqliligi  fuqarolik protsessual 
huquqining m uhim  prinsiplaridan hisoblanadi.  D arhaqiqat, bugungi 
k u n d a  su d -h u q u q   islo h o tlarin in g   asosiy  vazifasidan  biri  h am   sud 
p ro tsesslarida  to rtish u v c h ilik   p rinsipini  k u ch aytirish,  taraflarn in g  
sud  protsessidagi  faolligini  osh irish ,  ularga  ish  b o ‘yicha  d alillar 
t o ‘plash  va  u ni  sudga  taq d im   etish  b o ‘yicha  keng  im k o n iy atlar 
y a ra tish d a n   iboratdir.  Z e ro ,  P re zid e n tim iz   I.A.  K arim ov  o ‘z  asar- 
larida fuqarolik ishlarini koT ib ch iq ish d a,  bu jara y o n n in g  istisnosiz 
b arch a bosqichlarda taraflarning haqiqiy tengligini va o ‘zaro tortisha 
olishi  u c h u n   sh a ro it  yaratishi  lozim ligini  alo h id a   t a ’k id la g a n 1.
T o rtish u v c h ilik   prinsipi  ishda  ishtirok  etu v ch i  shaxslarning  ish 
yuzasidan  o ‘z  talab   va  e ’tiro zlarin i  isbotlashdagi  faolligini,  u lar 
to m o n id a n   ish  m ateriallarin i  tuzish  tartib in i  belgilaydi,  protsessda 
su d n in g   rolini  o sh irad i  va  shu  orqali  sud  to m o n id a n   q o n u n iy , 
asosli  va  adolatli  q a ro r  qabul  qilinishini  ta ’m inlaydi.
T o rtish u v ch ilik   prinsipi  taraflarn in g   o ‘z  talab   va  e ’tiro zlarin i 
isbotlash ja ra y o n id a   k o ‘p ro q   n a m o y o n   b o ‘ladi.  M azk u r  prinsipga 
m uvofiq  h a r  b ir  ta r a f  o ‘z in in g   talablari  va  e ’tirozlariga  asos  qilib 
k o ‘rsatilgan  h o latla rn i  isbotlashi  kerak,  sh u n in g   u c h u n   tara fla r  va 
ishda ishtirok etuvchi  b oshqa shaxslar z a ru r dalillarni sudga keltira- 
dilar.  A gar  ta q d im   etilgan  d alillar  yetarli  b o ‘lm asa,  sud  taraflarga 
va ishda ishtirok qiluvchi boshqa shaxslarga q o ‘shim cha dalillar taqdim  
e tish n i  ta k lif qiladi.  Q o ‘sh im c h a   d alillar  taq d im   etish  taraflar  va 
ishda  ish tiro k  etuvchi  b o sh q a shaxslar u c h u n   qiyinchilik tu g ‘dirsa,
1 I.A.  Karimov.  Biz  tanlagan  y o ‘l  —  dem okratik  taraqqiyot  va  m a ’rifiy  dunyo 
bilan  ham korlik  yo ‘li.  Т .,  « 0 ‘zbekiston»,  2003,  13-bet.
2 3

---

sud  u larn in g   iltim osiga  k o ‘ra,  d alillarn i  t o ‘plash d a  ularga  yordam  
berishi  m u m k in   (F P K n in g   57-m o d d asi).
F u q arolik  protsessual  h u q u q in in g   to rtish u v ch ilik   prinsipi  ten g  
h u q u q lilik   prinsipi  bilan   y o n m a -y o n   keladi.  Z e ro ,  taraflar  ten g  
h uq u q li  b o ‘lm as  e k an ,  u la r o ‘rtasida  to rtish u v n in g   b o ‘lishi  haq id a 
gap b o ‘lishi  m u m k in   em as. T araflarn in g  te n g  huquqliligi  K o n stitu ­
tsiyaning  18-m oddasi  bilan  h am   kafolatlab  q o ‘yilgan.  U n g a  k o ‘ra, 
0 ‘z b e k isto n   R esp u b lik asid a  b a rc h a   fu q a ro la r  b ir  xil  h u q u q   va 
erkinliklarga  ega  b o ‘lib, jin si,  irqi,  m illati,  tili,  d in i,  ijtim oiy  kelib 
ch iq ish i,  e ’tiq o d i,  shaxsi va  ijtim oiy  m avqeidan  q a t’i  n azar,  q o n u n  
oldida tengdirlar.
S udda ish k o ‘rishning bevositaligi va o g ‘zakiligi  prinsipiga  k o ‘ra, 
sudda ish yuritish bevosita va og‘zaki olib boriladi.  Bevositalik prinsipi 
sh u n d a n   iboratki,  unga k o ‘ra,  fuqarolik ishini  hal qilay o tg an  sudya 
ish  yuzasidan  to ‘p lan g an   dalillarni  shaxsan  o ‘zi  qabul  qilib  olishi, 
sud d a  ish  k o ‘rish  sud  m ajlisida  tekshirilgan  dalillarga  asoslanishi 
lo zim .  F P K n in g   6 7 -m o d d a s id a   sud  d a lilla rg a   ish n in g   h a m m a  
h o latlarini ja m la b ,  u lam i sud  m ajlisida q o n u n g a  am al qilgan  holda, 
h a r  taraflam a  t o ‘liq  va  xolis  k o ‘rib  ch iqish  asosida  ichki  ish o n ch  
b o ‘yicha b a h o  berishi belgilab q o ‘yilgan.
F u q aro lik   protsessual  h u q u q in in g   o g ‘zakilik  prinsipi  F P K n in g  
11-m oddasida  m u sta h k a m lab   q o ‘yilgan.  U n g a   k o ‘ra,  ishni  k o ‘rish 
og ‘zaki ravishda o ‘tadi.  Ishni ko ‘rish jaray o n id a sudya alm ashtirilgan 
ta q d ird a ,  ish  b o sh id a n   qayta  k o ‘rilishi  kerak.  O g‘zakilik prinsipiga 
m uvofiq  sud  taraflarn in g   tu sh u n tirish la rin i,  u c h in c h i  shaxslarning 
b a y o n o tla rin i,  iltim o s n o m a la rin i,  g u v o h la rn in g   k o ‘rsa tu v la rin i, 
ekspert va m utaxassislam ing xulosa va fikrlarini eshitadi.  Sud majlisida 
k o ‘riladigan b a rc h a   m asalalar o g ‘zaki  m u h o k am a  qilin ad i.  B unday 
usul  sudyalarga  ish  h o latla rin i  oyd in lash tirish larig a  va  u lard a  ish 
yuzasidan  to ‘g ‘ri  ichki  tu sh u n c h a   p a y d o  b o ‘lishiga  im kon  beradi.
1.  F uqarolik protsessual huquqining  prinsiplari  deganda  nim ani  tushunasiz?
2.  F uqarolik  protsessual  huquqi  prinsiplarining  m ohiyati  nim ada?
3.  F u q aro lik   protsessual  h u q u q in in g   prinsiplari  q a n d a y   vazifani  am alga 
oshirishga qaratilgan?
4.  F uqarolik protsessual  huquqi  prinsiplarining  qanday  tizim i  m avjud?
5.  F uqarolik  protsessual  huquqining  tashkiliy-funksional  prinsiplari  haqida
6.  F uqarolik  protsessual  huquqining  funksional  prinsiplari  h aqida  gapiring.