M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

12.1.  Fuqarolik  ishlarining  sudlovliligi  tushunchasi 
va  uning  turlari
F u q aro lik   ishlarining  sudlovliligi  d eg a n d a,  sudlarga  taalluqli 
boNgan  ishlarning  tu rlari  h a m d a   joylashgan  hu d u d ig a  q arab  bir 
tizim dagi sud b o ‘g ‘inlari o ‘rtasida taqsim lanishini belgilab bem vchi 
fuqarolik  protsessal  h u q u q i  n o rm alari  m ajm uasiga  aytiladi.
F u q a ro lik   pro tsessu al  q o n u n c h ilik   sudlovga  taa llu q lilik n in g  
quyidagi  ikki  tu rin i  belgilaydi:
•  tu rdosh;
• hududiy.
T urdosh sudlovlilik deganda, sudlarga taalluqli b o ‘lgan  fuqarolik 
ishlarining  ijtim oiy  ah am iy ati,  m u rakkablik  darajasi  va  subyektlar 
tarkibiga  q arab  fuqarolik  ishlari  b o ‘yicha  su d la r  o ‘rtasida  ta q sim ­
lanishini  tu sh u n ish   lozim .
D arh a q iq a t,  m uayyan  b ir fuqarolik  ishi  u c h u n   tu rd o sh   su d lo v ­
lilik  qoid alarin i  belgilash ja ra y o n id a   ushbu  h u q u q iy   m u n o sab atn i 
tartibga soluvchi  m oddiy h u q u q  n o rm asid a belgilangan  xususiyatlar 
m u h im   ijtim oiy-iqtisodiy  va  siyosiy  ah am iy at  kasb  etish i,  u n d a  
ishtirok etuvchi  shax slam in g  tarkibi  e 'tib o rg a  olinishi  tala b  etiladi.
T u rd o sh  sudlovlilik qoid alarin i belgilashda  k o ‘riladigan  ishning 
tu ri,  n izo n in g   p red m eti  n im a d a n   iborat  boNishi  va  taraflarn in g  
kim lar boMishiga qaraladi. T urd o sh  sudlovlilik qoidalarini belgilash­
dagi  m az k u r m ezonlarga q o ‘sh im c h a  sifatida huq u q iy  m un o sab atn i 
tartibga soluvchi m oddiy huquq n o rm asida belgilangan xususiyatlar, 
ularn in g   ijtim oiy-iqtisodiy  va  siyosiy  ah a m iy at  kasb  etishini  ham  
ta ’kidlash  o ‘rinli  b o lladi.
F P K n in g   «Sudlovga  taallu q lilik n in g   u m u m iy   qoidalari»  deb 
n o m la n g a n   1 4 5 -m o d d a s id a   k o ‘rs a tilg a n   n o r m a la r n i  h u d u d iy  
sudlovlik qoidalari sifatida e ’tiro f etish lozim.  C hunki ushbu  norm ada 
fuqarolik  ishlarining h u d u d  b o ‘yicha sudlovga taalluqliligi  haqidagi 
u m u m iy   q o id ala r  m u sta h k a m lab   q o ‘yilgan.  X ususan,  arizalarn in g

---

ja v o b g a r  d o im iy   y ash ab   tu rg a n   yoki  d o im iy   m a sh g ‘ul  b o ‘lgan 
joydagi sudga berilishi,  tash kilotlarga n isb atan  arizalar esa ularning 
org an lari  joy lash g an   h u d uddagi  sudga  berilishi  h aqidagi  q o id ala r 
sh u n d a n   d a lo la t  beradi.
H ududiy sudlovlik h am  o ‘z navbatida quyidagi turlarga ajratiladi:
/.  Da ’vogaming tanlashi bo ‘yicha sudlovlilik.  U nga ko ‘ra, yashash 
jo y i  n o m a ’lum   b o ‘lgan  javobgarga  n isb atan   d a ’volar  u n ing  m ol- 
m ulki turgan joyda yoki  uning so‘nggi yashagan jo y id a q o ‘zg‘atilishi 
m um kin.  0 ‘zbekiston  R espublikasida yashash joyiga ega b o ‘lm agan 
javobgarga nisbatan d a ’volar 0 ‘zbekiston  R espublikasida uning m ol- 
m ulki  tu rg a n   jo y d a   yoki  m a ’lum   b o ig a n   so ‘nggi  yashash  joyida 
q o ‘zg‘atilishi  m u m k in .
D a ’vogar a lim e n t  un d irish  to ‘g ‘risidagi,  otalikni belgilash h a q i­
dagi  va  m ayib  b o ‘lganlik  yoki  s o g liq q a   b o sh q a ch a   tarz d a   shikast 
yetganlik yoxud boquvchining o ‘limi  natijasida k o ‘rilgan zarar o ‘m ini 
qoplash to ‘g‘risidagi d a ’volam i o ‘zi yashab turgan joyda h am  taqdim  
etishi  m u m k in .
K e m a la r  t o ‘q n a sh u v i  n a tija sid a   k o ‘rilg an   z a ra m in g   o ‘rn in i 
q o p lash   to ‘g ‘risidagi,  sh u n in g d e k ,  suvda  y o rd am  berganlik va  q u t- 
q arganlik  u c h u n   h aq   un d irish   to ‘g ‘risidagi  d a 'v o la r h a m  javobgar- 
ning  kem asi  tu rg a n   yoki  kem a  ro ‘yxatga  olingan  p o rt  joylashgan 
m an z ild a   q o ‘zg‘atilishi  m u m k in .
Ijro  qilish  joyi  k o ‘rsatilgan  sh a rtn o m a la rd a n   kelib  ch iqadigan 
d a ’v o lar sh a rtn o m a n i  ijro qilish jo y id a  h am  q o ‘zg ‘atilishi  m um kin.
F u q a ro n in g   yoki  yuridik  shaxsning  m o l-m u lk ig a  yetkazilgan 
z a ra m in g   o ‘rnini  q o p lash   to ‘g ‘risidagi  d a ’volar  z a ra r  yetkazilgan 
jo y d a   h a m   q o ‘zg‘atilishi  m um kin.
Y uridik  shaxsning  filiali  fao liyatidan  kelib  ch iq ad ig an   d a ’volar 
filial joy lash g an   m an zild a  h am   q o ‘zg‘atilishi  m um kin.
T urli  jo y la rd a   yashovchi  yoki  tu ru v c h i  b ir  n e c h a   javobgarga 
n isb atan  yoki yuridik shaxs b o ‘lib,  turli  m an zild a joylashgan javob- 
garlarg a  n isb a ta n   d a ’vo  d a ’v o g a rn in g   ta n la s h i  b o ‘y ich a   ja v o b - 
g arlard an   biri  yashaydigan  yoki  tu rgan  jo y d a   q o ‘zg‘atiladi.
G ‘ayriqonuniy hukm  qilish, g ‘ayriqonuniy ravishda jin o iy ja v o b - 
garlikka tortish, ehtiyot chorasi sifatida g ‘ayriqonuniy qam oqqa olish, 
hibsga olish yoki axloq tuzatish ishlari tarzida g‘ayriqonuniy m a ’m u ­
riy jazo  qoMlash natijasida fuqaroga yetkazilgan zarar o ‘m ini qoplash 
b ilan   b o g ‘liq  b o ig a n   m e h n a t,  pensiya va  uy-joyga d o ir h u q u q larn i
8 9

---

tiklash,  m o l-m u lk n i  yoki  u n in g   q iy m atini  qay tarib   berish  t o ‘g ‘ri- 
sidagi  d a ’v o lar  d a ’vo g arn in g   y a sh ash   jo y id a   h a m   q o ‘z g ‘atilishi 
m u m k in .
Agar d a ’vogam ing voyaga yetm agan bolalari borligi, shuningdek, 
nogironligi  yoki  o g ‘ir  kasalligi  tufayli  u  jav o b g ar  yashab  tu rgan 
joydagi  fuqarolik  ishlari  b o ‘yicha  tu m a n la ra ro ,  tu m a n   (sh ah ar) 
sudiga borishga qiynalsa,  n ik o h n i b e k o r qilish to ‘g ‘risidagi d a ’volar 
d a ’vogarning yashaydigan jo y id a   q o ‘zg‘atilishi  m um kin.
B ed arak   y o ‘qo lg an   d e b   yoxud  ru h iy   h o la tin in g   buzilganligi 
(ru h iy   kasalligi  yoki  aqli  zaifligi)  sababli  m u o m alag a  layoqatsiz 
deb  top ilg an   shaxslar,  sh u n in g d e k ,  u c h   y ildan  kam   b o ‘lm ag an  
m uddatga ozodlikdan  m ah ru m  etishga h ukm  qilingan shaxslar bilan 
n ik o h n i  b e k o r  qilish  h aqidagi  d a ’volar,  d a ’vogarning  xohishiga 
qarab,  u n ing  yashash jo y id a   k o ‘rilishi  m u m k in .
2.  Sudlovga  ta a llu qlilikning  alohida  hollari.  S u d lo v lilik n in g  
m azkur turiga k o ‘ra,  m asalan,  im oratga b o ig a n  h u q u q  t o ‘g ‘risidagi, 
m o l- m u lk n i  x a tla s h d a n   c h iq a r is h   h a q id a g i,  y e r  m a y d o n id a n  
foydalanish  tartib in i  belgilash  t o ‘g ‘risidagi  d a ’v o lar  im o ra t,  m o l- 
m ulk  yoki  yer  m aydoni  joy lash g an   h u d u d d ag i  su d n in g   sudloviga 
taalluqli b o ia d i.  M eros q o ld iru v ch in in g  k reditorlari  m eros vorislar 
to m o n id a n   q abul  qilinguniga  q a d a r  q o ‘zg‘atg an   d a ’v o lar  m eros 
m o l-m u lk   yoki  u n in g   asosiy  qism i joy lash g an   h u d u d d ag i  su dning 
sudloviga tegishlidir.  Y o lo v c h i,  bagaj yoki yuk tashish s h a rtn o m a - 
la rid a n   yuk  ta sh u v c h ila rg a   n isb a ta n   kelib  c h iq a d ig a n   d a ’v o lar 
belgilangan tartib d a   talab  q o ‘yilgan tra n s p o rt  tash k ilo tin in g  organi 
joylashgan  h u d u d d a   q o ‘zg‘atiladi.
3.  Kelishilgan  sudlovga  taalluqlilik  sudlovlilikning  navbatdagi 
tu ri  h isoblanib,  un g a  k o ‘ra,  taraflar  o ‘z aro   kelishib,  m u ay y an   ish 
u c h u n  hud u d iy  sudlovga taalluqlilikni o ‘zgartirishlari  m u m k in .  Shu 
o ‘rin d a  t a ’kidlash  kerakki,  sudlovga taalluqlilikning a lo h id a  hollari 
taraflarn in g   kelishuvi  b ilan   o ‘zgartirilishi  m u m k in   em as.
4.  Bir-biri  bilan  bog‘liq  b o ‘lgan  talablarning sudlovga  taalluqliligi. 
Sudlovlilikning m az k u r turiga k o ‘ra,  qarshi d a ’vo o ‘zining sudlovga 
taalluqliligidan  q a t’i  n azar,  dastlabki  d a ’vo  k o ‘riladigan  joydagi 
su d d a  q o ‘zg‘atiladi.  S h u n in g d ek , jin o y a t  ishidan  kelib  ch iq ad ig an  
fuqarolik  d a ’vosi,  ag ar jin o y a t  ishi  k o ‘rilay o tg an d a  arz  q ilin m ag an  
yoki  hal  etilm ag an   b o is a ,  fuqarolik  sud  ishlarini  yuritish  tartib id a  
k o ‘rish  u c h u n   fuqarolik  ish larin in g   sudlovga  taalluqliligiga  d o ir 
um u m iy   qoidalarga  b in o a n   q o ‘zg‘atiladi.