M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

6 3

---

9-bob.  SUD  XARAJATLARI.  SUD  JARIMALARI
9.1.  Fuqarolik  protsessida  sud  xarajatlari 
tushunchasi  va  turlari
Sud  xarajatlari  d eg a n d a,  fuqarolik  ishini  k o ‘rish  va  hal  qilish 
bilan bogMiq  ishda  ishtirok etuvchi shaxslar to m o n id a n   qilinadigan 
q o n u n d a   n azard a  tu tilg an   xarajatlar  tush u n ilad i.
Sud  xarajatlarining jo riy   etilishi  b ir  q a to r  m aq sad larn i  k o ‘zda 
tu ta d i.  D a v la t  boji  n a tija s id a   o lin a d ig a n   m ablagM ar  u n c h a lik  
a h a m iy at  kasb  e tm a sa -d a ,  b iro q ,  sud  faoliyatini  davom   ettirish 
jaray o n id ag i xarajatlarni  qoplashga qaratiladi.
M am lakatim iz fuqarolik protsessual q o n u n ch ilig i sud  xarajatla­
rining  quyidagi  ikki  tu rin i  n a z ard a   tutadi:
e davlat  boji;
•   ishni  k o ‘rish  bilan   bogMiq  chiq im lar.
9.2.  Davlat  boji
D av lat  boji  y u rid ik   a h a m iy a tg a   m o lik   h a ra k a tla m i  am a lg a  
oshirganlik  va  (yoki)  b u n d a y   h a ra k a tla r  u c h u n   vakolatli  m uassa- 
s a la r  va  (y o k i)  m a n s a b d o r  sh a x sla r  to m o n id a n   h u jja tla r  b e r- 
ganlik  u c h u n   o lin a d ig a n   m ajburiy  toM ovdir  (S oliq  kodek sin in g  
3 2 6 -m o d d a s i)1.
F u q aro lik   ishlari  b o ‘y ich a  u n d irilad ig an   davlat  boji  fuqarolik 
ishini  k o ‘rib  hal  qilganlik  u c h u n   davlat  d a ro m a d ig a   u n diriladigan 
pul  sum m asi h iso b lan ad i.  Soliq  kodeksining  3 2 8 -m oddasiga k o ‘ra, 
um um iy yurisdiksiya sudlarida davlat boji quyidagilardan  undiriladi:
e sudlarga  beriladigan  d a ’vo  arizalaridan;
•   o rg a n la rn in g   va  u lar  m a n s a b d o r  sh ax slarin in g   h a ra k a tla ri 
(qaro rlari)  u stid an   berilgan  sh ik o y a tla rd an ;
•  a lo h id a  tartib d a   y u ritiladigan  ishlarga  d o ir ariz ala rd a n ;
•  su d la m in g  qarorlari  u stid an  beriladigan  apellatsiya,  kassatsiya
1  0 ‘zbekiston  Respublikasi  q o n u n   hujjatlari  to ‘plam i,  2007,  №   52  (I).
64

---

sh ik o y atlarid an   va  a riz ala rid a n ,  n a z o ra t  tartib id a   pro test  keltirish 
t o ‘g ‘risidagi  sh ik o y atlar  va  ariz ala rd a n ;
• h ak am lik   su d in in g   hal  qiluv  q aro rlarin i  b e k o r qilish  to ‘g ‘risi- 
dagi  a riz a la rd a n ,  h akam lik  su d in in g  q a ro rlarin i  m ajburiy  ijro  etish 
u c h u n   ijro  varaqasi  berish  t o ‘g ‘risidagi  arizalard an ;
• su d la r  to m o n id a n   h u jja tla m in g   nusxalarini  b erganlik  u ch u n .
D avlat  bojlari  d a ’vogar to m o n id a n   taq d im   etilgan  d a ’vo  a riz a ­
larid an   tash q a ri,  jav o b g ar  taq d im   etgan  qarshi  d a ’vo  arizalarid an , 
sh u n in g d e k ,  u c h in c h i  shaxslarning  ishga  m ustaqil  d a ’vo  talablari 
bilan  kirishganligi  to ‘g ‘risidagi  ariz ala rd a n   h am   u m u m iy   asoslarda 
u n d irila d i.  S h u n in g d e k ,  sud  dastlabki  d a ’vogarni  u n in g   roziligi 
bilan   b o sh q a  shaxs  b ilan   alm a sh tirg a n d a ,  bu  shaxs  davlat  bojini 
u m u m iy  asoslarda  t o ‘lashi  kerak b o la d i.
D avlat  b o jin in g   m iq d o ri  F P K n in g   105-m oddasi  va  V azirlar 
M ah k am asin in g   «D avlat  boji  stavkalari  t o ‘g ‘risida»gi  qarori  bilan 
b elgilanadi.
D a ’vogar  to m o n id a n   d a ’vo  talablari  kam aytirilgan  ta q d ird a, 
t o la n g a n   davlat  boji  qayta  hisoblab  chiqilm aydi.  D a ’vo  sum m asi 
k o ‘paytirilgan  taq d ird a,  davlat  bojining  yetishm ayotgan  sum m asi 
d a ’v o n in g   k o ‘paytirilgan  su m m asiga  m uvofiq  un d irilad i.  D a ’vo 
b irg a lik d a   b ir  n e c h ta   d a ’v o gar  to m o n id a n   b ir  yoki  b ir  n e c h ta  
javobgarga nisbatan taqdim  etilganda, davlat boji d a ’voning um um iy 
sum m asidan kelib c h iq q an   holda hisoblab chiqariladi va d a ’vogarlar 
to m o n id an  ular q o ‘ygan talablar ulushiga m utanosib tarzda to ‘lanadi.
D a v la t  b o jin i  t o i a s h d a n   o z o d   e tilg a n   b ir  yoki  b ir  n e c h ta  
d a ’vogar to m o n id a n  b ir n e c h ta  javobgarga n isb atan   taq d im   etilgan 
d a ’vo t o ‘liq yoki  q ism an  q a n o a tla n tirilg a n d a  davlat bojini un d irish  
su d n in g   hal  qiluv  qaroriga  b in o an   h a r b ir jav o b g ard an   belgilangan 
q a rz   su m m a sid a n   kelib  c h iq q a n   h o ld a   a lo h id a -a lo h id a   am alga 
oshiriladi.  A gar  b u n d a y   d a ’vo  b ir  n e c h ta   d a ’vogarlar  to m o n id a n  
b i r   ja v o b g a r g a   n is b a ta n   ta q d im   e tilg a n   b o ‘ls a ,  d a v la t  b o ji 
jav o b g ard an   u m u m iy   belgilangan  q arz  su m m asid an   kelib  ch iqqan 
holda budjetga  undiriladi.
9.3.  Ish  yuritish  bilan  bogMiq  boMgan  chiqimlar
Sud xarajatlari davlat bojidan tashqari  ishni  k o ‘rish bilan bogMiq 
boMgan chiqim larga boMinadi.
Ish n i  k o ‘rish  b ila n   bogMiq  boMgan  ch iq im la rg a   qu y id ag ilar 
kiradi:
6 5

---

•  guvohlar,  ek sp ertlar,  m utaxassislar,  taijim o n la rg a   to ‘lanishi 
lozim   b o ‘lgan  su m m alar;
• joyga borib  ko ‘zdan  kechirish  bilan  b o g ‘liq boMgan  xarajatlar;
• F P K n in g   140-m oddasida nazarda tutilgan hollarda, javobgarni 
qidirish  u c h u n   qilingan  xarajatlar;
• su d n in g   hal  qiluv  q aro rin i  ijro  etish  bilan  bogMiq  xarajatlar.
G u v o h la r,  e k sp ertlar,  m utaxassislar,  ta ijim o n la rg a   toManishi
lozim   boMgan  su m m a la rn i  undirish  m iq d o ri  va  tartib i  F u q aro lik  
protsessual  kodeksi  h a m d a   0 ‘zbekiston  R espublikasining  1992-yil 
3-iyuldagi  «G u v o h lar,  ja b rlan u v c h ila r,  e k sp ertlar,  m utaxassislar, 
tarjim o n la r  va  xolislarning  qilgan  xarajatlarini  toMash  tartib i  va 
m iqdorlari  t o ‘g ‘risida»gi  Q o n u n i  bilan  tartib g a  so lin a d i1.
G u v o h la r,  ek sp ertlar,  m utaxassislar  va  ta ijim o n la rg a   tegishli 
boMgan  su m m alar u lar o ‘z vazifalarini  bajarib  boM ganlaridan  so ‘ng, 
xarajat  ta ra fla rd a n   u n d irib   o lin g a n -o lin m a g a n id a n   q a t ’i  n a z ar, 
sud  to m o n id a n   toM anadi.  E k sp e rtlar  va  m u ta x a ssisla r  su d n in g  
topshirigMga  m uvofiq  bajargan  ishlari  u c h u n   haqni  bu  ish  u lam in g  
xizm at  b u rch lari  doirasiga  kirm agan  taq d ird a   oladilar.
M e h n a t  m u n o sa b a tla rig a   k irish m a g a n   g u v o h larg a   o d a td a g i 
m ashg‘u lo tlarid an   qoldirilganliklari  u c h u n   am a ld a   sarflagan  v aq t- 
larini va jo riy  etilgan eng kam   ish  h aqini  hisobga olib  haq toManadi 
(F P K n in g   112-m oddasi).
G u v o h larg a,  ekspertlarga,  m utaxassislarga,  tarjim o n larg a toMa­
nishi  lozim   boMgan  pulni  yoki  joyga  borib  k o ‘z d a n   kechirishga 
k etad ig an   x a ra jatlar  u c h u n   z a ru r  boMgan  pu ln i  tegishli  iltim os 
bilan  m u ro jaat  qilgan  ta ra f o ld in d a n   toMab  q o ‘yadi.  A gar  bu   ilti- 
m osni  ikki  ta ra f qilgan  boMsa yoki  gu v o h larn i,  ek sp ertlarn i,  m u ta - 
xassislarni,  tarjim o n la rn i  c h a q irish , joyga  b o rib   k o ‘z d a n   kechirish 
sudning  tashabbusi  bilan  am alga  oshirilsa,  b u n in g   u c h u n   kerakli 
su m m an i  taraflar  b a b -b a ra v ar  toMaydilar.
G u v o h la r, jab rlan u v c h ila r,  ek sp ertlar,  m utaxassislar,  ta ijim o n - 
lar va xolislarga  haq  ularni  ch a q irg an  org an  to m o n id a n  bu  shaxslar
1 0 ‘zbekiston  Respublikasining  1992-yil  3-iyuldagi  «G uvohlar, jabrlanuvchilar, 
ekspertlar,  m utaxassislar,  tarjim onlar  va  xolislarning  qilgan  xarajatlarini  toMash 
tartibi va m iqdorlari to ‘g‘risida»gi  Q onuni.  O 'zbekiston  Respublikasi Oliy Kengashi 
A xborotnom asi,  1992,  №   9,  359-m odda.  ( 0 ‘zbekiston  Respublikasi  1994-yil 
23-sentabrdagi  2022-X II  sonli  Q on u n i,  1995-yil  6-m aydagi  70-1  sonli  Q onuni 
bilan  o ‘zgartirishlar  kiritilgan).  O 'zbekiston  Respublikasi  Oliy  K engashi  A xbo­
rotnom asi,  1994,  №   11 — 12,  285-m odda.  O 'zb ek isto n   R espublikasi  Oliy Majlisi 
A xborotnom asi,  1995,  №   6,  1 18-m odda.
6 6

---

o ‘z  vazifalarini  bajarib  b o ‘lg an larid an   keyin,  tegishli  p u lla r  ish 
yuzasidan  qilingan  x arajatlar  tarz id a   yoki  h ukm   etilg an lard an   sud 
xarajatlari  ta rz id a   ta s h q a rid a n   o lin g a n   va  u n d irib   olin g an   yoki 
o lin m ag an lig id an   q a t’i  n azar,  d a rh o l  t o ‘lanishi  kerak.
Ishni  k o ‘rish  bilan  b o g ‘liq   ch iq im la rn in g   y a n a   b ir  tu rin i joyga 
b o rib   k o ‘z d a n   kech irish   bilan   bogMiq  boMgan  x a ra jatlar  tashkil 
q iladi.  F u q a ro lik   pro tsessu al  q o n u n c h ilik   joyga  b o rib   k o ‘zd a n  
kechirish  bilan  bogMiq  boMgan  b ir q a to r  ho latlarn i  n azard a  tu ta d i. 
X ususan,  F P K n in g   192-m oddasiga  k o ‘ra,  sudga  keltirish  m u m k in  
boMmagan yozm a va ashyoviy dalillar ulam ing turgan joyida k o ‘zdan 
kechiriladi  va  tekshiriladi.  Jo y id a  k o ‘z d a n   kechirishni  oMkazish 
to ‘gbrisida sud ajrim  chiqaradi.
D a lilla rn i  jo y id a   k o ‘z d a n   k e c h irish   su d n in g   b u tu n   ta rk ib i 
to m o n id a n   ishda  ishtirok etuvchi  shaxslar x a b ard o r q ilingan,  z a ru r 
h o lla rd a   esa,  e k sp e rtla r,  m u tax assislar  va  g u v o h lar  c h a q irilg a n  
holda oMkaziladi.  K o‘zdan kechirish joyiga borganda,  raislik qiluvchi 
sud  ish  k o ‘rishni  davom   ettirish i  t o ‘g ‘risida  e ’lon  q ilad i,  ishni 
k o ‘rish  F u q a ro lik   p rotsessual  kodeksida  belgilangan  qo id alarg a 
b in o a n   olib  boriladi.
Jav o b g arn i  q id irish   u c h u n   q ilin g an   x a ra ja tla r  ish n i  k o ‘rish 
bilan bogMiq boMgan ch iqim lar turiga m ansub hisoblanadi.  FP K ning 
140-m oddasiga  k o ‘ra,  a lim e n t  u n d irish   haqidagi,  m ayib  boMish 
yoki  sogMiqqa  b o sh q a ch a   ta rz d a   shikast  yetganligi,  shuningdek, 
boquvchisining oMimi  natijasida k o ‘rilgan zararning o ‘rnini  qoplash 
h a q id a g i  d a ’v o la r  b o ‘y ic h a   ja v o b g a r  ( q a r z d o r) n in g   a m a ld a g i 
yashash joyi  n o m a ’lum   boMsa, jav o b g ar  (q arzd o r)  qidirilishi  shart. 
B unday  h o lla rd a   sud  ichki  ishlar  organlari  javobgar  (q arz d o r)n i 
qidirishi  t o ‘g ‘risida  ajrim   chiq arad i.
Ish n i  k o ‘rish  bilan  bogMiq  boMgan  c h iq im la r  ich id a  su dning 
hal  qiluv  q aro rin i  ijro  etish  bilan  bogMiq  x arajatlar  alo h id a   o ‘rin 
tu ta d i.  0 ‘zb ekiston  Respublikasi  O liy  sudi  p le n u m in in g   2009-yil 
24-noyabrdagi «Fuqarolik ishlari b o ‘yicha sud xarajatlariga oid qonun 
hujjatlarini qoMlash am aliyoti haqida»gi qarorining  15-bandiga k o ‘ra, 
sud  q a ro rlarin i  ijro  qilish  b ilan  bogMiq  xarajatlarga  m ulkni  tashish, 
saqlash  va  sotish;  ta rjim o n la r,  m utaxassislar va belgilangan  tatib d a 
ijro harakatlarini am alga oshirishga jalb qilingan boshqa shaxslarning 
ishiga haq toMash;  p o ch ta orqali undiruvchiga undirilgan sum m alarni 
oMkazish  (jo‘natish);  qarzdom i,  uning  m ulkini  yoki  qarzdordan  sud 
qaroriga  asosan  olib  berilgan  bolani  qidirish;  ijro  hujjatini  ijro  qilish 
jarayonida am alga oshiriladigan boshqa zam riy ijro harakatlari  kiradi.
6 7

---

9.4.  Sud  xarajatlarini  toMashdan  ozod  qilish 
va  uning  asoslari
F P K n in g   110 -m o d d asid a  davlat  bojini  to ia s h d a n   o z o d   qilish 
q o n u n   hujjatlariga  m uvofiq  am alga  oshirilishi  belgilab  q o ‘yilgan. 
Soliq  kodeksining  3 2 9 -m o d d a sid a   u m u m iy   yurisdiksiya  su d larid a 
davlat bojini t o ia s h d a n  o z o d  q ilinadigan shaxslar ro ‘yxati berilgan. 
A gar  ishni  m u h o k am ag a  tayyorlash  p ay tid a  d a ’vogar  a lim e n tla m i 
u n d irish   t o ‘g ‘risidagi  ishni  tu gatish  h a q id a   ariza  bergan  b o is a , 
b u n d a y   h o llarda jav o b g ard an   davlat  boji  u n dirilm aydi.
Fuqarolik protsessual kodeksiga m uvofiq,  sud fuqaroning mulkiy 
ahvoliga qarab, uni davlat darom adiga undiriladigan sud xarajatlarini 
t o ia s h d a n   ozo d   qilishga  h a m   haqli  b o ia d i.  B u n d an   tash q a ri,  sud 
yoki  sudya  h a m ,  ayrim   h o llard a,  fu q aro larn in g   m ulkiy  ahvoliga 
q a ra b ,  a g a r  to io v la r n i  t o ia s h n i   k ec h ik tirish   yoki  b o i i b - b o i i b  
t o ia s h   yoxud  u n ing  m iq d o rin i  kam aytirish  im ko n iy ati  b o im a s a , 
u n i  d a v la t  foydasiga  u n d irila d ig a n   d a v la t  boji  va  b o s h q a   sud 
xarajatlarini  to ia s h d a n   ozo d   qilishga  haqli.
FPK ning  110-moddasi ikkinchi qismiga muvofiq, faqatgina jismoniy 
shaxs davlat bojini to iash d an  ozod qilinishi mumkin. Davlat daromadiga 
undiriladigan  sud  xarajatlarini  to ia s h n i  kechiktirish,  b o iib - b o iib  
to ia s h ,  shuningdek,  ulam ing  m iqdorini  kam aytirish  esa  jism oniy 
shaxslaiga ham , yuridik shaxslarga ham  q oilanilishi m um kin.
S u d la r  tara fla rd a n   biri  foydasiga  u ndirilishi  lozim   b o ig a n   sud 
xarajatlarini to ia s h d a n  d a ’vogar yoki javobgarni ozo d  qilishga haqli 
em asliklarini  n a z ard a   tu tish lari  kerak.  U sh b u   q o id a   k o ‘rsatilgan 
shaxslar  sud  xarajatlarini  davlat  foydasiga  to ia s h d a n   ozo d   etilgan 
hollarda h am  tatb iq  etiladi.  Soliq kodeksining 328-m oddasi va  336- 
m oddasining b irin ch i qism iga m uvofiq,  ushbu kodeksda bosh q ach a 
q oida belgilanm agan b o is a ,  sudlarga beriladigan arizalard an  davlat 
boji ariza b erilgunga q a d a r to ia n a d i.
Shunga k o ‘ra,  fuqarolik  ishlari b o ‘yicha  taraflam i  sud xarajatlarini 
to ia sh d a n  ozod qilish masalasi sudya tom onidan d a ’vo arizasini qabul 
qilish vaqtida, zam r hollarda esa hal qiluv qarori chiqarishda hal qilinadi.
9.5.  Da’voning  bahosi
D a ’vo b ahosi  nizoli  m u lk n in g  p ul  k o ‘rinishidagi  ifodasi  h iso b ­
lan ad i.  D a ’vo  b a h o s id a n   kelib  c h iq ib   d av lat  b o jin in g   m iq d o ri 
aniqlanadi.
6 8

---

D a ’v o n in g   b ahosi  qu y id ag ich a  belgilanadi:
1)  pul  u n d irish   t o ‘g ‘risidagi  d a ’v o lar b o ‘y icha  —  u n diriladigan 
sum m aga qarab;
2)  m ulk  talab   qilish  to ‘g ‘risidagi  d a ’v o lar  b o ‘y icha  —  d a ’vo 
qilin ay o tg an   m u lk n in g   qiym atiga  qarab;
3)  b ir q a n c h a   m ustaqil  tala b la rd an   iborat  d a ’volar  b o ‘yicha  — 
h a m m a  tala b la rn in g   u m u m iy  sum m asiga  qarab;
4)  a lim e n t  un d irish   t o ‘g ‘risidagi  d a ’v o lar  b o ‘yicha  —  b ir  yillik 
to io v la rn in g   yig‘indisiga  qarab;
5)  m u d d a tli  t o ‘lo v la r  va  p u l  b e rish   t o ‘g ‘risid ag i  d a ’v o la r 
b o ‘yicha  —  t o ‘lo v lam in g   yoki  beriladigan  p u lla m in g   yig‘indisiga 
q arab ,  lekin  k o ‘pi  bilan   u ch   yillik  y ig in d isig a   qarab;
6)  m u d d atsiz   yoki  u m rb o d   t o ‘lovlar  va  pul  berish  t o ‘g ‘risidagi 
d a ’volar  b o ‘yicha  —  t o ‘lovlarning  yoki  pu llarn in g   uch  yil  ichidagi 
y ig in d isig a  qarab;
7)  to io v la r n i  yoki  pul  b erish n i  kam aytirish  yoxud  k o ‘paytirish 
to ‘g ‘risidagi  d a ’vo lar  b o ‘y ich a  —  t o io v l a r   yoki  beriladigan  pullar 
kam aytiriladigan yoki  k o bpaytiriladigan  sum m aga,  lekin  k o ‘pi bilan 
b ir yillik su m m aga  qarab;
8)  to io v la r n i  yoki  pul  b erishni  t o ‘xtatish  to ‘g ‘risidagi  d a ’volar 
b o ‘y ich a  —  qolgan  t o io v l a r   yoki  p u lla r  y ig in d isig a ,  lekin  k o ‘pi 
b ilan   b ir  yillik  y ig in d isig a   qarab;
9)  m u lk   ijarasi  sh a rtn o m a s in i  m u d d a tid a n   ilgari  b e k o r  qilish 
h aq id ag i  d a ’v o lar b o ‘y ic h a   —  s h a rtn o m a   a m a l  q ilish in in g   qolgan 
m u d d a tid a   m u lk d a n   fo y d alan ish   u c h u n   t o ia n a d ig a n   to io v la r -  
n in g ,  lekin  k o ‘pi  b ila n   u c h   yil  ichidagi  to io v la r n in g   y ig in d is ig a  
q arab ;
10) xususiy m ulk huquqi asosida fuqarolarga tegishli im oratlarga 
egalik h u q u q i  to lg ‘risidagi  d a 'v o la r b o ‘y icha  —  im o ra tn in g  haqiqiy 
q iy m a tig a   q a ra b ,  lek in   b u   m iq d o r  in v e n ta riz a tsiy a   b a h o sid a n , 
in v entarizatsiya bahosi  b o im a g a n id a  esa,  m ajburiy sug‘u rta  b a h o ­
sidan  kam   b o im a s lig i  kerak,  tash kilotlarga  qarashli  im oratlarga 
d o ir  d a ’v o lar  b o ‘yicha  esa,  im o ra tlarn in g   haqiqiy  b a h o sid a n   kam  
b o im a s lig i  kerak  (F P K n in g   105-m oddasi).
D a ’v o n in g   b a h o si  d a ’v o gar  to m o n id a n   k o ‘rsatilad i.  B iroq, 
d a ’v o gar  k o ‘rsatgan  d a ’vo  b ahosi  sud  orqali  talab   q ilinayotgan 
narsaning haqiqiy qiym atiga m uvofiq b o im a s a , sudya d a ’vo arizasini 
q abul  qiish  paytida  d a ’v o n in g  b ah o sin i  belgilaydi.
6 9

---

9.6.  Taraflar  o‘rtasida  sud  xarajatlarini  taqsimlash
U m u m iy  q o idaga  k o ‘ra,  hal  qiluv qaro ri  qaysi  tara fn in g  fo yda­
siga  chiqarilgan  b o ‘lsa,  sud  sh u   tarafga  ikkinchi  ta ra fd a n ,  garchi 
bu  ta ra f davlat  d aro m a d ig a  tu sh ad ig an   sud  xarajatlarini  to ia s h d a n  
o z o d   etilgan  b o ‘lsa-d a,  ish  b o ‘y icha  qilingan  h a m m a   xarajatlarni 
un dirib  be rad i  (F P K n in g   116-m oddasi).  A gar a rz  qilingan  tala b la r 
q ism a n   q a n o a tla n tirilg a n   b o i s a ,   u sh b u   m o d d a d a   k o ‘rsa tilg a n  
su m m alar javobgardan d a ’vogarga talablarning sud  q a n o a tlan tirg a n  
qism iga  m u tan o sib   ravishda,  javobgarga  esa,  d a ’vogardan  u  arz 
qilgan  talab larn in g   rad  etilgan  qism iga  m u ta n o sib   ravishda u n d irib  
beriladi.
Y uqorida bayon etilgan q o id ala r apellatsiya,  kassatsiya shikoyati 
va nazo rat tartib id a protest  keltirishni  so ‘rab ariza berg an d a taraflar 
to ia g a n   davlat  bojiga  h am   taalluqli  hisoblanadi.  M asalan ,  agar 
yuqori  instansiya  sudi  ishni  yangidan  k o ‘rish  u c h u n   yub o rm asd an  
hal  qiluv  q aro rin i  o ‘zgartirsa  yoxud  b u tu n la y   yoki  q ism an   b e k o r 
qilsa va yangi  hal qiluv qaro ri ch iq arsa,  shunga m u ta n o sib   ravishda 
sud  xarajatlarining  taq sim o ti  h am   tegishlicha  o ‘zgaradi.
A g ar  d a ’v o g a r  a rz   q ilg a n   ta la b la r id a n   v o z   k e c h sa ,  u n in g  
xarajatlarini  jav o b g ar  to ‘lam aydi.  Lekin  tala b   q o ‘yilgandan  s o ‘ng 
u larn i  ja v o b g a r  ixtiyoriy  ravishda  q a n o a tla n tirg a n lig i  n atijasida 
d a ’vogar  o ‘z  talab larid an   voz  kechgan  b o ‘lsa,  sud  d a ’vogarning 
iltimosi b o ‘yicha uning ish yuzasidan qilgan h a m m a  sud xarajatlarini 
javo b g ard an   u n dirib  beradi.
D a ’vogar  davlat  bojini  t o ia s h d a n   o z o d   etilgan  ta q d ird a   d a ’vo 
q a n o a tla n tirils a ,  d av lat  boji  ja v o b g a rd a n   (a g a r  u  d a v la t  b o jin i 
to ia s h d a n   o zod  etilm ag an   b o is a )   davlat  d aro m a d ig a   belgilangan 
d a ’vo  sum m asiga  m uvofiq  undiriladi.
T a r a f la r   k e lis h u v   b itim i  tu z is h   v a q tid a   su d   x a r a ja tla r in i 
taqsim lash  tartib in i  n a z ard a  tu tish lari  m u m k in .  A gar u lar o ‘rtasida 
sud xarajatlarini taqsim lash borasida kelishuvga erishilm agan b o is a , 
u  h o ld a   sud  bu  m asalani  F P K n in g   114,  116  va  120-m oddalariga 
m uvofiq  ravishda  hal  qiladi.
P ro k u ro rn in g ,  sh u n in g d ek ,  b oshqa shaxslar h u q u q larin i  h am d a 
q o n u n   bilan  q o ‘riqlanadigan  m an fa atlarin i  him o y a  qilishni  so ‘rab 
sudga  m u rojaat  qilgan  davlat  boshqaruvi  o rg an lari,  tash k ilo tla r va 
a y rim   f u q a r o la r n in g   a rz   ta la b la r i  b u tu n la y   y o k i  q is m a n   rad 
etilg an d a,  jav o b g a rn in g   sud  x arajatlari  un g a  b u d jet  m a b la g ia ri 
hisobidan  t o i i q   yoki  d a ’vogar  arz  qilgan  tala b la rn in g   rad   etilgan 
qism iga  m u ta n o sib   ravishda qay tarib  beriladi.
7 0

---

T a lab la m i  q a n o a tla n tirish   rad  etilg an id a,  sud  to m o n id a n   jalb 
etilgan javo b g arn in g   sud  xarajatlari  unga  budjet  m ab lag ‘lari  hiso ­
b id a n   qaytariladi.  M o l-m u lk n i  xatlashni  b e k o r  qilish  t o ‘g ‘risidagi 
d a ’vo q an o a tlan tirilg a n  taq d ird a,  d a ’vogarning sud xarajatlari  unga 
b u d jet m a b la g ia ri  hiso b id an  qaytariladi.  Ishni  k o ‘rish bilan b o g iiq  
b o ig a n  va d a ’vogar to ia s h d a n  ozod qilingan sud ch iqim lari h a m d a  
davlat  boji jav o b g ard an   arz  qilingan  tala b la rn in g   q a n o a tlan tirilg a n  
qism iga m u ta n o sib   ravishda davlat daro m ad ig a undiriladi.
A rz  q ilin g an   ta la b la m i  q a n o a tla n tirish   rad   etilgan  taq d ird a, 
su d n in g   ish n i  k o ‘rish  bilan  b o g iiq   c h iq im la ri  d a ’vogardan  davlat 
d aro m a d ig a  undiriladi.
9.7.  Sud jarimalari,  ularni  solish  asoslari  va  tartibi
Fuqarolik protsessi ishtirokchilari va sudda k o ‘rilayotgan fuqarolik 
ishlariga  aloqasi  b o i g a n   b o sh q a   sh ax slar  h a m   sud  to m o n id a n  
jarim aga tortilishlari  m um kin.  Sud jarim alarini solishdan k o ‘zlangan 
asosiy  m aq sa d   su d d a   fu q aro lik   ish larin i  o ‘z   v a q tid a   va  t o ‘g ‘ri 
k o ‘rilishini t a ’m in lash ,  sud  protsessida belgilangan tartib n i  saqlash 
h am d a ishda ishtirok etuvchi shaxslarning o ‘z zim m alaridagi protses­
sual  b u rc h la m i  bajarilishini  t a ’m in la sh d a n   iboratdir.
Shu  o ‘rin d a   t a ’kidlash  jo iz k i,  sud  ja rim a la ri  faqat  F u q aro lik  
protsessual  kodeksida  n azard a tutilgan  hollardagina undiriladi.  Sud 
ja rim a la rin i  solish  asoslari  va  u n in g   m iq d o ri  F P K n in g   75,  81,  86, 
166,  176,  2 5 3 -m o d d a la rid a   k o ‘rsatilgan.  X ususan,  ishda  ishtirok 
e tm a y o tg a n   tash k ilo tla r  va  fu q aro lar  sud  talab   qilgan  yo zm a  yoki 
ashyoviy  dalillarni  ta q d im   etish  im koniga  ega  em asliklarini  sudga 
m a ’lum  q ilm agan  ta q d ird a,  sh u n in g d ek ,  y o zm a yoki  ashyoviy dalil 
taq d im   etish uzrli sababsiz rad qilingan taq d ird a,  sud b u n d a aybdor 
b o ‘lg an   ta s h k ilo tla r n in g   m a n s a b d o r   sh a x sla rig a ,  s h u n in g d e k , 
fuqarolarga  eng  kam   ish  h a q in in g   besh  b aravarigacha  m iq d o rd a 
ja rim a  solishi m um kin.
J a rim a   solish  tegishli  m a n sa b d o r  shaxslarni  va  fuq aro larn i  sud 
talab   qilayotgan  y o zm a  d alilni  taq d im   etish  m ajb u riy atid an   ozod 
qilm aydi.  Sud jarim alari ekspert yoki  m utaxassislarga  nisbatan h am  
solinishi  m u m k in .  M asalan ,  ag ar  ek spert  sud  uzrsiz  deb  topgan 
sabablarga  k o ‘ra,  su d n in g   chaqiruvi  b o ‘yicha  kelm asa,  unga  eng 
kam   ish  h aq in in g   besh  barav arig ach a  m iq d o rd a   ja rim a   solinadi. 
S h u n in g d ek ,  ag ar  m utaxassis  sud  uzrsiz  deb  to p g an   sabablarga 
k o ‘ra,  sud  chaqiruvi  b o ‘y ich a kelm asa,  unga eng  kam   ish  h aqining 
besh barav arig ach a  m iq d o rd a  ja rim a  solinishi  m u m k in .
71

---

Jarim a solish to ‘g ‘risida ajrim  chiqariladi va uning nusxasi darhol 
jarim a solingan shaxsga j o ‘natiladi.  Sudning jarim a solish to ‘g ‘risidagi 
ajrim i  u stid an   o ‘n  k u nlik  m u d d a t  ichida  xususiy  shikoyat  berilishi 
yoki  xususiy  p ro te st  keltirilishi  m u m k in .
Jarim a  solingan  shaxs  sud  ajrim ining  nusxasini  olganidan  keyin 
besh  kun  ichida  jarim a  solgan  suddan  jarim ad an   ozod  qilish  yoki 
uning m iqdorini kamaytirishni iltim os qilishi m um kin.  Bu ariza jarim a 
solingan shaxsni chaqirgan holda sud majlisida ko‘rib chiqiladi.  Biroq, 
uning sudga kelmasligi arizani ko‘rib chiqish uchun to ‘sqinlik qilmaydi.
S u d n in g   ja r im a d a n   o z o d   q ilish   yoki  u n in g   m iq d o rin i  k a ­
maytirishni  rad  etish  to ‘g ‘risidagi  ajrimi  ustidan  xususiy  shikoyat  b e­
rilishi yoki xususiy protest  keltirilishi  m u m k in   (F P K n in g   125-m od- 
dasi).