M. M. Mamadazimov A. M. Tillaboyev Sh. E. Nurmamatov


-§.  Koinotda Yulduzlar va Galaktikalar harakati



Download 3,36 Mb.
Pdf ko'rish
bet117/121
Sana01.01.2022
Hajmi3,36 Mb.
#289107
1   ...   113   114   115   116   117   118   119   120   121
Bog'liq
astronomiya kursidan masalalar to'plami(1)

9-§.  Koinotda Yulduzlar va Galaktikalar harakati
 
Osmonda  ko‘rinayotgan  yulduzlarning  katta  qismi  Galaktika  deb 
nomlanuvchi sistemani tashkil etadi. Galaktika sharsimon to‘dalar bilan o‘ralgan, 
undan  katta  masofalarda,  uzoqroqda  boshqa  galaktikalar  –  gigant  yulduz 
sistemalari joylashgan. 
Galaktikagadi  va  undan  tashqaridagi  obyektlargacha  bo‘lgan  masofani 
aniqlash  uchun  ko‘pincha  M=m+5-5lgr  formula  ishlatiladi.  Bizdan  o‘ta 
uzoqlashgan sharsimon to‘dalar va yaqin galaktikalar (20-30 million yorug‘lik yil 
chegarasida)  gacha  masofalar  bu  yulduzli  sistemalarda  absolyut  kattaliklar  va 
ravshanliklari  o‘zgarish  davrlari  orasida  bog‘lanishlar  mavjud  bo‘lgan  sefeidlar 
kuzatilganda aniqroq topiladi (XII bobga qaralsin). 
Yulduzlarning fazodagi tezligi V doimo Quyoshga nisbatan aniqlanib, yulduz 
va Quyoshni tutashtiruvchi r nur bo‘yicha yo‘nalgan nuriy tezlik V
r
 va tangenstial 
tezlik V
t
 orqali 
𝑉  = √𝑉
𝑟
2
+ 𝑉
𝑡
2
 
formuladan topiladi. 
Yulduzning  fazoviy  tezligi  V  ning  yo‘nalishi,  bu  tezlik  va  kuzatuvchining 
ko‘rish nuri orasidagi 
𝑣 burchak bilan xarakterlanadi, bunda 
cos 𝑣 =
𝑉
𝑟
𝑉
 
va  
sin 𝑣 =
𝑉
𝑡
𝑉
 
0° ≤ 𝑣 ≤ 180° 
ekanligini ko‘rish qiyin emas. 
 Yulduzning  Quyoshga  nisbatan  harakati.  (Yulduzning  Quyosh  bilan  eng 
yaxshi yaqinlashishi). 
Kuzatishlar asosida yulduzning Yerga nisbatan nuriy tezligi aniqlanadi. Agar 
yulduzning  spektrida  to‘lqin  uzunligi  λ  ga  teng  chiziq  o‘zining  normal  xolatidan 
(laboratoriyada  ∆x  mm  ga  siljigan  bo‘lsa,  spektrogrammaning  dispersiyasi  esa 
berilgan joyda D Å/mm ga teng bo‘lsa, u holda chiziqning Å da ifodalangan siljishi  
∆𝜆 = 𝜆
𝑇
− 𝜆 = ∆𝑥 ∙ 𝐷 
bo‘lib, 
𝑣 = 𝑣
𝑟
= 𝑐
∆𝜆
𝜆
 formulaga asosan nuriy tezlik 
𝑣
𝑟
= 𝑐
∆𝜆
𝜆
 
ga teng, bunda s t=- 3 • 105 km/sek yorug‘lik tezligi. 
U  holda  Quyoshga  nisbatan  kilometr  sekundlarda  o‘lchanadigan  nuriy  tezlik 
𝑉
𝑟
= 𝑣
𝑟
− 29,8 sin(𝜆 − 𝜆

) 𝑐𝑜𝑠 𝛽 
bo‘lib,  bunda 
𝜆  -  ekliptik  uzuilama,  𝛽  -  yulduzning  ekliptik  kenglamasi,  
𝜆

− yulduz spektrogrammasini olayotgan kunda Quyoshning ekliptik uzunlamasi 


138 
 
(astronomik  yilnomadan  aniqlanadi),  29,8  soni  kilometr  sekundlarda  ifodalangan 
Yerning aylanma tezligi. 
𝑉
𝑟
  (yoki 
𝑣
𝑟
)  Quyoshdan  kelayotgan  yo‘nalishda  musbat  (yoki  Yerdan)  va 
teskari  yo‘unalishda  manfiy  yulduzning  kilometr  sekundlarda  o‘ulchanadigan 
tangensial tezligi 
𝑉
𝑟
  uning yillik parallaksi π va xususiy xarakati µ bo‘yicha, ya’ni 
yulduzning  osmonda  1  yil  ichida  siljigan  yoyi  bo‘yicha  quyidagi  formula  bilan 
aniqlanadi: 
𝑉
𝑡
= 4,74
𝜇
𝜋
= 4,74 ∙ 𝜇 ∙ 𝑟 
Bunda  µ  va  π  lar  yoy  sekundlari  (")  da,  yulduzgacha  masofa  r  -  parseklarda 
ifodalanadi. 
O‘z navbatida µ - yulduzning α va δ ekvatorial koordinatalarning o‘zgarishiga 
qarab aniqlanadi (prosessiyani hisobga olgan xolda): 
𝜇 = √(15𝜇
𝛼
∙ cos 𝛿)
2
+ 𝜇
𝛿
2
 
Bunda yulduzning to‘g‘ri chiqishi  
𝜇
𝛼
  bo‘ylab 
hususiy 
harakatining 
komponentalari  vaqt  sekundlarida  (s), 
𝜇
𝛿
  bo‘yicha  komponentasi  yoy  sekundlari 
(") da ifodalanadi. 
Xususiy  harakat 
𝜇  ning  yo‘nalishi  olamning  shimoliy  qutbiga  tomon 
yo‘nalishda qarab xisoblanadigan pozitsion ψ burchak orqali aniqlanadi: 
cos 𝜓 =
𝜇
𝛿
𝜇
   𝑣𝑎     sin 𝜓 =
15𝜇
𝛼
cos 𝛿
𝜇
 
Bunda 
𝜓 dan 0° dan 360° gacha chegarada o‘zgaradi. 
10  -  rasmdan.  Yulduzning  Quyoshdan  minimal 
𝑟
𝑚
  masofada  o‘tgan  (yoki 
o‘tadigan)  va  bizning  davrdan  boshlab  hisoblanadigan  vaqt  intervali  ∆t  ni 
xisoblash qiyin emas. 
Galaktikalar  va  kvazarlarning  xususiy  harakati 
𝜇 = 0  va  shuning  uchun 
ularning faqat  nuriy tezligi 
𝑉
𝑟
 aniqlanadi, lekin bu tezlik juda katta bo‘lganligidan 
Yerning tezligi hisobga olinmaydi va demak, 
𝑉
𝑟
= 𝑣
𝑟
   bo‘ladi. 
∆𝜆
𝜆
= 𝑧 deb belgilab 
olsak,  
𝑧 ≤ 0,1 bo‘lgan nisbatan yaqin galaktikalar uchun 
𝑉
𝑟
= 𝑐𝑧 
va  demak,  Xabbl  qonuniga  ko‘ra,  ularning  megaparseklardagi  (Mps)* 
masofasi 
𝑟 =
𝑉
𝑟
𝐻
=
𝑉
𝑟
70
 
Bunda Xabbl doimiysi H ning xozirgi zamondagi qiymati H = 70 km/s • Mps 
𝑧 > 0,1  bo‘lgan uzoq galaktika va kvazarlar uchun relyativistik formula 
𝑉
𝑟
=
(1 + 𝑧)
2
− 1
(1 + 𝑧)
2
+ 1
𝑐 


139 
 
dan foydalanish lozim, ularning masofasini baholash koinotni qabul qilingan 
kosmologik modeliga bog‘liqdir. 
Masalan, yopiq pulsatiyalanuvchi modelda 
𝑟 =
𝑐
𝐻

𝑧
1 + 𝑧
 
Eynshteyn-de Sitter ochiq modelida 
𝑟 =
2𝑐
𝐻
(1 −
1
√1 + 𝑧

1.  Yulduz  spektridagi  to‘lqin  uzunligi  5016  Å  ga  teng  bo‘lgan  geliy  chizig‘i 
qizil uchiga tomon 0,017 mm ga. Yulduzning ekliptik uzunlamasi 47°55' ga, uning 
ekliptik  kengligi  —26°45'  ga,  spektrni  rasmga  olish  vaqtida  Quyoshning  ekliptik 
uzunlamasi 223°14' ga yaqin bo‘lgan. Yulduzning nuriy tezligini aniqlang. 
2.  Fotografik  ravshanligi  15
m
,5  va  burchak  diametri  0",03  bo‘lgan  kvazarning 
spektrida vodorodning to‘lqin uzunligi 4861 Å bo‘lgan emission chizig‘i H
β
 to‘lqin 
uzunligi  5421  Å  ga  mos  xolatni  oladi.  Bu  kvazarning  nuriy  tezligi,  masofasi, 
chiziqli o‘lchamlari va ravshanligini toping. 
3.  To‘lqin  uzunliklari  4861  Å  va  4102  Å  ga  teng  bo‘lgan  vodorodning  yutish 
chiziqlari H
β
 va H
δ
 lar yulduz spektrining qizil uchiga mos ravishda 0,66 va 0,56 Å 
ga  siljigan.  Yulduzning  Yerga  nisbatan  kuzatish  kechasidagi  nuriy  tezligini 
aniqlang. 
4.  Oldingi masalani Regula yulduzining ( α Arslon) spektridagi o‘sha chiziqlar 
binafsha rang uchi tomoniga mos ravishda 0,32 Å va 0,27 Å ga siljigan hol uchun 
yeching. 
5.  Nuriy  tezligi  60  km/s  bo‘lgan  yulduz  spektrogrammasida  to‘lqin  uzunligi 
5270  Å  va 4308  Å ga  teng bo‘lgan temirni  yutish  chizigi, agarda spektrogramma 
dispersiyasi  birinchi  uchastkada  25  Å  /mm  ,  ikkinchisida  20  Å  /mm  teng  bo‘lsa, 
spektrning qaysi tomoniga va qancha millimetrga siljigan bo‘ladi? 
6.  Yerga  nisbatan  birining  nuriy  tezligi  50  km/sek,  ikkinchisini  +30  km/sek 
bo‘lgan  yulduzlar  spektrlarining  vodorod  yutish  chiziqlari  H
β,
  H

Download 3,36 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   113   114   115   116   117   118   119   120   121




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish