M. M. Axmetjanov, sh sh. Olimov, S. S. Avezov. P e d a g o g I k mahorat

 
 
Mahorat so`zining lug`aviy ma`nosi haqida gapiradigan bo`lsak - bu ma`lum 
ishni a`lo darajada bajarmoqdir. Mutaxassis - murabbiy mahorati deganda esa, chuqur 
bilimli, o`quvchilar ruhiyatini yaxshi biladigan, o`qituvchilikning g`ururi, yuqori 
darajada bo`lgan insonlar faoliyati tushuniladi. Aslida bizning kasbda mayda ish 
yo`q. Har bir harakatimiz katta ahamiyatga ega. 
Bola eng toza, eng nafis va eng buyuk mavjudotdir. SHuning uchun hali u, bu 
yoshda gunoh qilishga ulgurmagan bo`ladi. Hamma narsaga g`ayrat va hayajon bilan 
boqadi. U kattalarni juda aqlli, ishonchli, ibratli deb biladi. Bola-rostu yolg`oningizga 
chippa-chin ishonadi.
Bola shuning uchun ham nafiski, u hali aldovga yo`liqmagan, zarbaga duchor 
bo`lmagan-bir aldov uning ming ishonchini poymol qilishi, bir zarba uning murgak 
dunyoqarashini alg`ov-dalg`ov qilib yuborishi mumkin. 
Ayting, ruhiyatning bolalikda shakllanadigan poydevoriga darz ketmasin! 
Xayoldagi qalban nogiron odamlar kattalarning o`quvchilar ko`nglini asrab-
avaylab olmaganining natijasidir. O`quvchilarning buyukligi shundaki, ular yer 
kurrasining ertangi sohiblari, kelajak tarixini bituvchilaridir. 
Aytingchi, shunday toza, nafis va buyuk zot qoshiga qanday qilib taraddudsiz, 
shunchaki, ro`baro`y kelib bo`ladi? Bu bokira olamga bo`ynida la`nat, ko`nglida 
loqaydlik bilan kirish gunohi azim-ku! Bir noqobil shifokor umriga kushanda 
bo`lishi, no`noq muhandis muhim mexanizmni ishdan chiqarishi mumkin. 
Noqobil muallim esa, har gal o`ttiz nafar bolaning ma`naviy dunyosini qorong`i 
qilib chiqaveradi. 
Haqiqatdan ham hayotda turli xil murabbiylarni uchratamiz. Ba`zilari 
o`quvchilarni joni dilidan ortiq sevadi, biroq bilimi sayoz, ba`zilari chuqur bilimga
ega bo`lsada o`quvchilar bilan muomala qilishni bilmaydi, ba`zilari o`rta miyona. 

---

105 
Sanasangiz nuqsonlar ko`payaveradi. Xo`sh, pedagogik mahorat nima o`zi? U 
hammada ham bormi? Albatta, mahoratni hammada shakllantirish mumkin. Buning 
uchun avvalambor sabr - bardosh, qunt bilan o`qish, o`z ustida ishlash, 
o`quvchilarning ruhiyatini, ularning rivojlanish xususiyatlarini chuqur o`rganib, 
tahlil qila olish va yana eng asosiy narsalar o`quvchilarga mehr va o`qituvchining 
o`zida pedagogik g`urur mujassam bo`lmog`i lozim.
Demak, pedagogik mahorat bu-o`qituvchining kasbiy faoliyati jarayonida 
shaxs sifatidagi xususiyatlarini yuqori darajada tashkil qila olish mahoratidir. 
Mutaxassis - murabbiyning mahorati bir qator komponentlardan tarkib topadi. 
U pedagogika va psixologiya bo`yicha ilmiy bilimlarni, ya`ni kasbiy bilimlar,
kasbiy qobiliyat, pedagogik etika va pedagogik texnikani o`z ichiga oladi. 
O`qituvchilar mehnat faoliyati jarayonida o`z ishlarining chinakam
ustalariga aylanadilar. O`qituvchilar bilan bo`lgan suhbatlaridan birida: "…. men 
o`zimni bir oz bo`lsada, talantli pedagog deb hisoblamaganman va hisoblamayman
ham … Ammo, men ko`p ishladim, o`zimni ishga qobiliyatli deb hisobladim va 
hisoblayman, men ana shu mahoratni egallashga harakat qildim, dastlab, hatto 
ishlaganim ham yo`q, ha shunday mahorat bormi, yoki pedagogik talanti deb
aytilishi lozim bo`lgan narsa haqida gapirish kerakmi, deb o`ylayman. Ammo,
biz talantlarning tasodifiy taqsimlanishiga bog`lasak bo`ladimi? Bizda bunday 
juda talantli tarbiyachilar qani? Mahorat haqida, ya`ni, tarbiyaviy jarayonni chindan
ham bilish to`g`risidagina, tarbiyalash o`quvi haqidagina gapirish lozim. Men o`z 
tajribamda masalani ko`nikma va malakaga asoslangan mahorat hal qiladi, degan
xulosaga keldim", deb ta`kidlagandi bir adib. Sog`lom fikr yurituvchi har bir kishi 
mahoratli tarbiyachi bo`la oladi, mahoratga tajriba hamda fikr yuritish orqali
erishiladi, deb ishongandi. Mutaxassis - murabbiylik mahorati - bu avvalo,
o`qituvchiga pedagogik vaziyatni ta`lim tizimi oldida turgan siyosiy va 
pedagogik vaziyatlarga muvofiq tarzda hal etish imkonini beradigan kasbiy
bilim, ko`nikma va malakalarni egallashdir. Mutaxassis - murabbiylik mahoratining
nazariy asosi kasbga oid bilimlardir. Tarbiyaning birinchi galdagi vazifalarini
konkret aniqlab, yuzaga kelgan pedagogik vaziyatda pedagogik bilimlarni 

---

106 
qo`llashni, tarbiyaviy ishda maqsadga qat`iy va zo`r g`ayrat bilan intilish talab
qilinadi. Bu nimaga erishmoqchi bo`lganimizni bilishimiz va buni qech qachon
unutmasligimiz kerak. Ammo, pedagogika, psixologiyaga doir bilimlar konkret
tarbiyaviy momentlarda yuzaga keladigan barcha vazifalarga tayyor javoblar
berolmaydi. Mutaxassis - murabbiyning faoliyati - ijodiy faoliyati va aynan
bilimlarini ijodiy qo`llash, mohir - pedagogning o`ziga xos xususiyatini ko`rsatib 
turadi.
Mutaxassisning pedagogik odobi - yuksak madaniyati va ma`naviyatida 
bilinadi. Ochiq ko`ngil, qat`iylik, turli vaziyatlarda o`zini tuta bilishi, o`quvchilarga 
nisbatan talabchan va mehribon, tamoyilli va g`amxo`r, ota-onalar, o`quvchilar, 
kasbdoshlar bilan ijobiy muloqotda bo`la oladigan, fikrlovchi va dunyoqarashi keng 
bo`lishi lozim. 
Kasb odobining tarkibi-axloqiy bilim, axloqiy his-tuyg`u, axloqiy e`tiqod, 
axloqiy idealdan iborat. 
Axloqiy bilimlar - insonning hulqini tartibga soluvchi xulq-atvor to`g`risidagi 
tushunchalar, qoidalar, talablar, tamoyillardir. 
Xulq-atvor tushunchalari: yaxshilik, adolat, mas`uliyat, burch, vatanparvarlik, 
mehnatsevarlik, kasbga sodiqlik. 
Axloqiy qoidalar - umuminsoniy va axloqiy qadriyatlar, diniy, dunyoviy 
axloqiy bilimlarga ega bo`lishlik. 
Axloqiy his-tuyqu-o`z kasbidan faxrlanish, zavqlanish, g`ururlanish, o`z qadr-
qimmatini anglash, ma`suliyatni, javobgarlikni his qilish. 
Axloqiy e`tiqod-jamiyatga, o`z kasbiga, o`quvchilar, kasbdoshlari, ota-onalar 
oldidagi vazifasini bajarishini his qilish, axloqiy bilim qarashlariga ega bo`lishdir. 
Bir adib o`z vaqtida "Biz pedagoglarga unday qiling yoki bunday qiling 
demaymiz. Biz ularga o`zingiz boshqarmoqchi bo`lgan psixik hodisalarning 
qonunlarini o`rganing va shu qonunlarni hamda ularni qo`llamoqchi bo`lgan 
muhitlarni nazarda tutib, ish ko`ring deymiz. Faqat mana shu muhitlarning o`zigina 
xilma-xil emas, balki tarbiyalanuvchilarning tabiati ham bir-biriga to`g`ri
kelmaydi. Tarbiya muhitining hamda tarbiyalanuvchilar shaxsining shunday o`ta

---

107 
xilma-xilligida qandaydir umumiy tarbiyaviy retseptlar berish mumkinmi? Mana 
shuning uchun ham biz pedagoglarga imkon boricha umuman kishini o`rganishi, o`z 
tarbiyalanuvchilarini va ularni o`rab turgan muhitni o`rganishni, har doim ham 
xayolga kelavermaydigan pedagogik tadbirlar tarixini o`rganishni, o`zida
tarbiyaning aniq ijobiy maqsadini tarkib toptirishni va egallagan bilimlarga hamda
o`z aqliga taya’nib, bu maqsadga erishish sari og`ishmay borishni maslahat
beramiz". Pedagogik faoliyat jarayonida o`qituvchi o`ta xilma-xil kasbiy va shaxsiy 
sifatlarni namoyon qiladi. Bu sifatlar bir-biri bilan uzviy bog`langan va mutaxassis - 
murabbiyning amaliy faoliyatida bir butun sifatida yuzaga chiqadi. Shaxsiy sifatlar, 
maxsus bilimlar va kasbiy bilimlar murakkab va ko`p qirrali birikmasini pedagogik 
qobiliyatlar deb, atash qabul qilingan. Pedagogik qobiliyatlar murakkab strukturaga 
egadir. 
Pedagogik 
qobiliyatlarning 
shakllanishiga 
o`qituvchilarni 
tayyorlab 
yetishtiradigan o`quv yurtlaridagi ta`lim-tarbiya jarayoni katta ta`sir ko`rsatadi. 
Ammo, har bir bo`lajak mutaxassis - murabbiy, bilim yurtida ishlayotgan o`qituvchi 
o`zlarida pedagogik qobiliyatlarini o`stirish uchun zo`r ishtiyoqni namoyon qilishlari 
kerak. Pedagogik qobiliyat pedagogik faoliyatning shartigina emas, balki natijasi 
hamdir. Pedagogik mahorat mutaxassis - murabbiyda pedagogik odobi(nazokati) ning 
mavjudligi bilan xarakterlanadi.
Mutaxassis - murabbiyning umumiy ma`naviy tarbiyalanganligi pedagogik 
odobining asosidir. Pedagogik odobi - bu o`quvchilarga nisbatan pedagogik etikaning 
o`ziga xos amalga oshirilishidir. Pedagogik odob - bu o`qituvchining yuksak 
insoniylik, insonga mehribonlik, o`zini tuta bilishi, sabr-bardosh, har qanday 
vaziyatlarda ham hayrihohlik munosabatlarini o`rnata bilishi kabilarni qamrab 
oluvchi ma`naviy xulq-atvoridir. Pedagogik odobiga ega bo`lgan mutaxassis - 
murabbiy o`quvchilar, ota-onalar, hamkasblari bilan bo`ladigan o`z munosabatlarini 
ustalik bilan boshqaradi. Pedagogik odobda, avvalo, insonga chuqur hurmat namoyon 
bo`ladi. Murabbiy o`quvchining tarkib topayotgan shaxsi bilan ish ko`radi va uning 
o`quvchilar bilan bo`ladigan barcha munosabati: insonga mumkin qadar aql, 
talabchanlik va unga imkon darajasida ko`p hurmat tamoyili asosida ko`rinishini 

---

108 
amalga oshiradi. 
Bir qator kasbiy malakalar pedagogik odobi bilan bog`langan. Bu pedagogik 
vaziyatni baholash, o`quvchilarning xususiyatlarini hisobga olish, pedagogik ta`sir 
keltirib chiqarishi mumkin bo`lgan samarani oldindan ko`rish malakasidir. Pedagogik 
odob - yuksak pedagogik mahorat mavjudligining belgisidir. Pedagogik odobni
egallash mutaxassis - murabbiydan o`z ustida puxta o`ylab ishlashni talab qiladi. 
Murabbiy o`z hatti - harakatini doimo nazorat qilishi, qarashi, ishorasi bilan 
o`quvchilar hatti-harakatiga o`z munosabatini bildira olishi kerak. Ya`ni, pedagogik 
odobi o`qituvchida o`z tuyqularini ifoda qilishning sof tashqi malakalari mavjud 
bo`lishini ham nazarda tutadi. Malakalarning bunday majmui pedagogik 
mahoratining tarkibiy qismi bo`lib, u pedagogik texnikasi deb ataladi. Pedagogik 
texnikas murabbiyga o`quvchilar va ularning ota-onalari bilan muloqotda bo`lishda 
to`g`ri muomala tarzini tanlash imkonini beradi. Muomala tarzi, o`quvchilar bilan 
munosabat uslubi, diktsiya, mimika, imo-ishorani to`g`ri tanlash, bularning barchasi 
pedagogik texnikasi tushunchasiga kiradi. Mutaxassis - murabbiyning pedagogik 
mahorati, uning intellekti va madaniyatiga milliy dasturda jiddiy e`tibor beriladi va 
shu o`rinda mutaxassis - murabbiy o`z pedagogik mahoratini, kasbga doir vazifalarini 
hal qilish qanchalik qo`lidan kelishini doimo tekshirib borishi, bola ongi hamda 
qalbiga eng yaxshi yo`llarni axtarishi kerakligi ta`kidlab o`tiladi. Milliy dasturda 
mutaxassis - murabbiy o`z tarbiyalanuvchilarini faqat bilimlar bilan qurollantirib 
qolmasligi ta`kidlanadi. U ularga o`zining hatti-harakati bilan ham ta`sir etadi. Uning 
intellekti va madaniyati, qaqgo`yligi va insoniyligi, uning ma`naviy sifatlari 
o`quvchilar tomonidan etalon sifatida qabul kilinishi kerak. Ilmiy - psixologik - 
pedagogik bilimlar tizimining mavjudligi mutaxassis - murabbiyga faqat o`z guruhini 
hamda ayrim o`quvchilarni o`rganish va ularning to`g`ri tavsifnomasini 
tuzishgagina emas, balki o`quvchilar jamoasi va uning har bir a`zosining rivojlanish 
istiqbollarini ham belgilash imkonini beradi. Mutaxassis - murabbiyning amaliy 
faoliyati - bu ko`plab pedagogik vazifalarni beto`xtov hal qilishdir. O`zining kasbga 
doir bilimlari boyligidan ijodiy foydalangan pedagoggina, ularni muvaffaqiyatli hal 
etishi mumkin. Pedagogik mahoratni egallashi uchun murabbiy o`quvchini 

---

109 
rivojlantirish va shakllantirishning hozirgi bosqichida nimalarga erishmoqchi 
ekanligini aniq tasavvur qilishi lozim. Bunda u mafkuraviy tarbiyaning umumiy 
maqsadlariga asoslanishi kerak. 
Pedagog o`quv yurtidayoq ilmiy bilimlar tizimini puxta egallab olishi kerak. 
Pedagogik mahoratni egallashda psixologiya - pedagogika fanlariga doir bilimlar 
katta rol o`ynaydi. Pedagog, ko`pincha rus tili, matematika bo`yicha bilimlarni 
egallagan bo`lishi, ammo ularni o`quvchilarga yaxshi tushuntira olmasligi mumkin. 
Fan asoslarini egallagan ayrim pedagoglar guruh bilan aloqa o`rnata olmaydilar, 
o`quvchilar bilan to`qnashuvlarga duch keladilar. Bularning barchasi pedagogning 
tarbiyaviy jarayon, tarbiyaviy malakalar haqida yetarli darajada bilimlarga ega 
emasligidan dalolat beradi. 
Pedagogik mahoratni egallashi uchun mutaxassis - murabbiyga faqat o`z 
predmeti yuzasidan bilimlarga ega bo`lish kifoya qilmaydi, u pedagogika va 
psixologiyaga doir bilimlarni o`zlashtirishi va ularni muntazam ravishda 
kengaytirishi lozim.