M. M. Axmetjanov, sh sh. Olimov, S. S. Avezov. P e d a g o g I k mahorat

K
jip
. –
jipslik koeffitsienti, 
V
+
 , V
-
- musbat va manfiy o`zaro tanlashlar soni, 
 
n
- guruh a`zolari soni
, 
Agar tanlashlar soni cheklangan bo`lsa formuladagi 
n(n-1) 
o`rniga 
K*n 
qo’yiladi. 

---

277 
K – 
tanlash mumkin bo`lgan a`zolar soni. Masalan, «3 kishini tanlang!» deyilgan 
bo`lsa, u holda 
K =3.
Sotsiometrik so`rovnoma yordamida olingan barcha materiallar guruhga 
yozilgan psixologo-pedagogik xarakteristikada aks ettiriladi. 
Sotsiometriya jadvali (misol tariqasida) 
№ 
Kim 
tanlayapti
 
1
 
2
 
3
 
4
 
5
 
6
 
7
 
8
 
9
 
10
 
11
 
12
 
13
 
14
 
15
 
16
 
17
 
18
 
19
 
20
 
21
 
22
 
23
 
24
 
25
 
26
 
27
 
1 Abulova S . 
 
2
 
 
3
 
 
 
 
1
 
 
 
 
 
 
 
 
2 Azimov I. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2
 
 
 
3
 
3 Amonova S. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1
 
 
 
2 3
 
 
 
 
4 Amonov S. 
 
 
 
 
 
1
 
 
 
 
2
 
 
 
 
 
 
 
 
3
5 Amirova G. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2
 
 
 
 
 
6 Amirov A. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1
 
 
 
 
 
 
3
7 Avezova R. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3
 
 
 
 
1 2 
8 Abdulova G. 
 
 
2
1
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
9 Badirova Z. 
 
 
2
 
1
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3
10 Baxranov R. 
 
 
 
1
 
 
 
 
 
 
2
 
 
 
 
3
 
 
11 Bozorov S. 
 
 
 
 
 
 
 
 
1
 
 
2
 
 
 
 
 
 
 
 
12 Erkinov SH. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1
 
 
 
 
 
 
13 Fayziev G’. 
1
 
 
2
 
 
 
3
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
14 Hamroev A. 
 
1
 
 
 
2
 
 
 
 
3
 
 
 
 
 
 
 
15 Ishoqov S. 
 
 
 
1
 
 
 
 
 
 
2
 
 
 
 
 
 
 
 
3
16 Istamova Z. 
1
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2
 
 
 
 
 
 
 
 
3 
17 Kamolov H.
 
 
 
 
1
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2
 
 
 
 
18 Lutfiyev Z. 
 
1
 
 
 
 
 
2
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3
19 Salomov A. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2
 
 
 
 
 
3 
20 Raximov O. 
 
 
 
 
 
 
 
 
2
 
 
 
 
 
3
 
 
21 Samatova Z. 
 
 
 
1
 
 
2
 
 
3
 
 
 
 
 
 
 
 
22 Tursunov F. 
1
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2
 
 
 
 
 
 
 
 
3
1
ц 
1
ц 
3
 
3
 
2
 
3
 
3
 
2
 
3
 
1
ц 
1
ц 

---

278 
23 Hojieva M. 
 
 
 
1
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3
24 YOriyev SH. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2
 
 
1
25 YOrov M. 
1
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
26 SHodiev S. 
 
 
1
 
 
2
 
3
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
27 SHaripova L. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1
 
3
 
 
 
 
 
Tanlashlar: 
4 4 3 4 4 4 3 2 2 3 2 1
2 
2 1 4 4 2 2 1 2 3 3 1 1 2 2 4 
O`zaro 
tanlashlar 
 
1
 
2 1
1
 
1 2
 
 
 
1
1 1
1 1 2 1 
O`zaro tanlashlar va kichik guruhlar 
 
 
4. GURUH O`QUVCHILARINING O`Z JAMOASIGA BO`LGAN 
MUNOSABATINI O`RGANISH. 
Tekshirish maqsadi
: o`quvchilar o`z kursdoshlariga va guruhga qanday 
munosabatdaligini aniqlash. 
Tekshirish metodikasi: 
O`quvchilarga quyidagi savolga javob yozish va jadvalni to`ldirish taklif 
etiladi. 
Bajarish tartibi.
Har bir o`quvchi quyidagi ko`rsatilgan jadvalni chizib oladi 
va unga baholanishi kerak bo`lgan 10 ta xususiyatni yozadi. Keyin jadvalni 
to`ldirishga 
kirishadi. 
Avval, 
baholanayotgan 
xususiyat 
bo`yicha 
kimni 
(baholanayotgan) na`muna qilib ko`rsatish mumkinligini jadvalning oxirgi ustuniga 
2 20 
2 
+ 
20 + 
12 24 25 17 
11 
+ 
+ 
24 + 
25 + 
+ 
17 
+ 
11 23 
11 
+ 
23 + 
5 8 27 
5 
+ +
8 +
27 +
6 19 
6 
+ 
19 + 
2
 
3
 
2
 
3
 
2
 

---

279 
yozadi. Keyin guruh o`quvchilarning qancha qismi shu xususiyatga ega ekanligini 
belgilaydi.(+ belgisini qo`yadi.) 
Quyidagi sifatlar sizning guruhingiz o`quvchilarida qanday rivojlangan? 
№ 
Shaxs sifatlari 
Qanday xususiyatlarga ega 
Kimni 
namuna 
qilib 
ko`rsatasiz 
Guruh- 
ning 
barcha 
tala- 
balari 
Ko`p-
chi- 
lik 
tala- 
balar 
Ba`zi 
tala- 
balar 
Bir, 
ikki 
kishi 
1 Kasbga doir bilimlarni 
o`zlashtirishi juda mustahkam 
2 Kasbga doir ko`nikma va 
malakalar yaxshi rivojlangan 
3 Qobiliyatlilik va bilimlilik 
4 Mustaqil ishlay olish 
5 Umumiy madaniyatliligi 
6 Guruh va jamoa hayotini qiziqarli 
ishlar bilan boyitish 
7 O`rtoqlarni tushuna olish, ularga 
yordam berishga tayyorligi 
8 Oliyjanoblik va haqqoniyligi 
9 Sabr toqatliligi, o`zini tuta bilishi
10 Ijtimoiy faolligi 

---

280 
XULOSA CHIQARISH.
BARCHA O`QUVCHILARNING TO`LDIRGAN JADVALLARI
TAQQOSLANADI. 
1.Har bir o`quvchi o`z guruhini qanday baholashi aniqlanadi. Agar o`quvchi 3-
ustunga ko`p «+» qo`ygan bo`lsa, u o`z guruhini yuqori baholaydi, agar 6-ustunga 
ko`p «+» qo`ygan bo`lsa past baholaydi. 
2.Har bir ustun bo`yicha guruho`quvchilari qo`ygan «+» belgilari hisoblanib, 
o`rtacha arifmetik qiymat topiladi. Bu guruho`quvchilari o`z guruhini qanday 
baholanganligini ko`rsatadi. 
3.Guruho`quvchilarida qaysi xususiyatlar yaxshi, qaysi birlari esa kam 
rivojlanganligi aniqlanadi. Ish oxirida xulosa yoziladi. 
5. NOTIQLIKNING 41 QOIDASI 
Har 
qanday 
shaxs–shoir, 
yoki 
yozuvchi, 
aktyor, 
yohud 
rassom 
bo`lolmaganidek, moxir no tiq ham bo`lolmasligi mumkin. Lekin, “izlaganga toley 
yor”, - deganlaridek, sidqidildan intilgan shaxs bunday mavqeyni egallashi mumkin. 
Quydagi qoidalar shu haqda fikr qo`zg`aydi: 
1. Nutqingiz rejasi varaqning birinchi betiga yozilsin. Rejani bir necha varaqqa 
yozmang, adashib ketasiz. 
2. Ommabop yo`sinda so`zlanayotgan muayan nutqingiz taxminan o`ylangan va 
tayyorlangan bo`lishiga erishing. 
3. Tajribali notiqgina o`zining ommabop nutqini o`z tajribasiga tayangan holda 
ko`pchilik oldida dadil namoyon etishi mumkinligi yodingizda bo`lsin. 
4. Ommabop nutq oldidan, albatta, chuqur o`ylab, uni tinglaydigan auditoriya va 
gapiradigan gap, o`zingizga bog`liq ekanini his etib olmog`ingiz shart. 
5. Agar, reglament belgilangan bo`lsa, nutq mazmunini qisqartiring: ko`p yomon 
gapirgandan ko`ra, oz va soz so`zlang. 
6. Har bir nutqning boshlanishi, o`rtasi va oxiri bo`ladi. Eng muximi, nutqingiz 
oxirini qanday tugatishni esda saqlang. 
7. Nutqingizda faktlar ko`p bo`lsa, yaxshisi nutq rejasini tuzing. Rejada asosiy 

---

281 
gaplar saqlansin. Aniqlik talab qiluvchi xabarlar vaqti, statistik ma`lumotlar va 
iqtiboslar (sitata), murakkab, yoki kam tanish bo`lgan so`zlar, terminlar va hokazolar. 
8. Siz notiqsiz, birinchi jumlani va nutqning xulosasini o`ylashga majbursiz, 
qolgan gaplarni o`z yo`nalishda bog`lab boraverishingiz mumkin. Agarda, juda 
o`zingizga ishonsangiz, chiqish - kirish oldidan rejani unitishingiz, undan 
foydalanmasdan, tashlab yuborishingiz mumkin. U holatda, nutqingiz yanada go`zal 
chiqadi. 
9. Rasmiy hujjatlarni, notanish matnlarni o`qib berishingiz mumkin. Nutqning 
boshqa turlari esa, o`qiganlaringizni mustaxkamlaydi. YA`ni, yuqorida ko`rsatilgan 
matnlardan tashqari qo`shimcha nutq matnini yozish shart emas. CHunki, yozgan 
matnlaringiz gapirishingizni qiyinlashtiradi. Tajribasiz notiq yozilganlardan 
nimanidir tushirib qoldirishdan qo`rqib, battar xatoga yo`l qo`yishi mumkin. 
10. Ommaviy auditoriyada chiqish qilayotgan notiq o`ziga ishongan, jismoniy 
ko`rinishi dadil, jasur va vazmin hamda tashqi ko`rinishi bilan jozibali bo`lmog`i 
lozim. SHuning uchun, omma oldida chiqish qilishdan oldin tashqi qiyofangizni 
go`zal bo`lishiga intiling.
11. Ko`pchilik, jumladan, tajribali notiqlar ham gapirish oldidan hayajonlanadi. 
Bu hayajonlanish tabiiy va foydali. Agar, hayajonlanish bo`lmasa, demak, notiq o`z 
nutqiga mas`uliyatsiz, auditoriyaga e`tiborsizdir. 
12. Juda qattiq hayajonlanish zararli. Undan qochish kerak. Chiqish qilish 
oldidan yaxshi narsalarni o`ylab nutq mazmunidan o`zingizni chalg`iting. Auditoriya 
haqida vahima qilmang. Agar, buning iloji bo`lmasa, yoki chalg`ish yordam bermasa 
qo`llaringizni yyelka kengligida qo`yib, barmoqlaringizni buking. So`ngra, sakrab, 
bir qancha harakatlar qilib, orqaga chalqaying. Agar, buni eplay olmasangiz 
oyoqlaringiz barmoqlarini kuchli harakat qildiring. 
13. Nutq oldidan va gapirayotgan paytingizda suv ichmang, suv yuragingizga 
keraksiz yuk bo`ladi va ovozingizni bug`adi. Chiqish qilish oldidan keraksiz 
gaplardan gaplashmang. 
14. Gapirish vaqti kelganda tashqi ko`rinishingizni to`g`rilab, dadil qadamlar 
bilan nutq so`zlaydigan joyni egallang. 

---

282 
15. Ustingizdagi kiyim-kechaklaringiz keng yoki o`ta tor bo`lmasin, 
poyafzalingiz oyoqlaringizni siqib ko`ymasin, galstugingiz bo`yningizni bug`ib 
qo`ymasin. Liboslaringizdagi kenglik o`zingizni erkin tutishingizga xalaqit beradi. 
16. O`zingizni to`g`ri tuting, yyelkangizni biroz buring. Iyagingizni biroz 
ko`tarib boshingizni to`g`ri tuting. Oyoqlaringiz yyelka kengligida bo`lsin. 
Qo`llaringizni qorin ustida siqib ushlamang, buklamang, barmoqlaringizni 
chalkashtirmang, qo`llarni orqaga qilmang, cho`ntakka tiqmang, oyoqlaringizni 
chalishtirmang. 
17.Notiq qotib turmasligi, qo`llarini erkin tutishi, gapirayotgan paytda qo`llarini 
silkitmasligi, juda qotirib gavdaga yopishtirib ham turmaslik lozim. Gapirish 
sur’atini, ovozini mazmunga qarab o`zgartirib turish kerak. Nutq yumshoq va 
ishonchli bo`lishi, lekin juda cho`zilib ketmasligi kerak. 
18. Gapirayotganda og`izni me`yorida ochib gapirish, me`yorida nafas olish va 
chiqarish lozim. Ovozni auditoriya’ning katta-kichikligiga qarab moslash, o`ta baland 
ovozda qichqirib gapirmaslik kerak. 
19. Ovozni yuqoriga va pastga yo`naltirmang, tinglovchilarga to`g`ri 
yo`naltiring. 
20. Imkoni boricha mikrofondan foydalanmang: mikrofon auditoriyadagilar 
bilan to`g`ridan-to`g`ri bog`lanishga xalaqit beradi. 
21. Auditoriyaga tabassum bilan yuzlaning, ular diqqat bilan sizga boqmoqda. 
Ularga kuchli nazar va xush kayfiyatda ko`rinasiz. 
22. Oz fursat jimlik saqlang. Agar shovqin boshlansa jimlikni cho`zing va birdan 
auditoriyaga qattiq nazar tashlang.
23. Nutqingizni yumshoq va yyengil qilib boshlang. Kuchli zarb bilan 
boshlamang, bo`lmasa nutqingizni yakunlashga kuchingiz yetmay qoladi, 
tinglovchilarning ham toqati toq bo`ladi. 
24. Gapirayotganingizda unutmang, sizni eshitishni istagan odamlarga murojaat 
qilayapsiz, nimani yozsangiz ham sig`diraveradigan qog`ozga emas. 
25. O`zingizni tutib ishonch bilan gapirsangiz, sizni ham zavq bilan tinglashadi. 
26. Sur’at oralig`ini saqlagan holda baland ovozda gapiring. Keng, muhim 

---

283 
ma`lumotni qisqa vaqtga sig`dirishga urinmang. SHoshib gapirgan notiq ma`lumot 
berishdan qo`rqadi va minbardan tushirib yuborishlarini kutadi. 
27. Gapirayotgan vaqtingizda auditoriya’ni kuzating. Tinglovchilarning 
diqqati sizga qaratilgan: biroq nutq davomida bir shaxsga hadep murojaat 
qilavermang, chunki, har bir tinglovchi qaysi nuqtaga harayotganingizni, kimga qarab 
gapirayotganingizni kuzatib turadi. 
28. Og`zaki, ommabop nutqingiz ko`pchilikdan kuchli: notiq ko`pchilikning 
diqqatini tortadi, fikrini qo`zgaydi. Kuchli auditoriya’ni to`lqinlantiradi. 
29. Katta auditoriyadan qo`rqmang, kichik auditoriyadan qo`rqing. Auditoriya 
qancha katta bo`lsa, ishontirish shuncha oson bo`ladi. 
30. Ortiqcha gapirmang. Notiq nimaniki gapirsa, omma shuni gapiradi, nimani 
o`ylasa, shuni o`ylaydi. SHuning uchun, notiq nima gapirishni hamisha o`ylab 
gapiradi. Lekin, u nimani o`ylasa, hammasini gapiraolmaydi. 
31. Inson sevar bo`ling – iloji boricha qisqa gapiring, nutqning ommabop 
jaranglashi tinglovchilarning butun borlig`iga ta`sir qiladi. Ayni damda, tinglovchilar 
aytilayotgan narsalarning o`zlari uchun eng kerakli ekanligini anglaydi. 
32. Iloji boricha adabiy tilda gapirishga odatlaning, chet el so`zlaridan imkon 
darajasida kamroq foydalanishga harakat qiling. 
33. Ba`zi notiqlar bir so`zni qayta-qayta takrorlaydilar (ya`ni parazit so`zlarni). 
Siz bunday yaramas odatdan qoching.
34. Nutqingizni so`z bilan emas, jumla bilan bezashga odatlaning. Jumlalar bir 
biriga mantiqan bog`lansin. Boshlagan jumlangizni yakuniga yyetkazing. 
Gapirayotgan jumlangizning uzun-hishaligini auditoriya va xonaning kengligiga 
qarab tuzing. Auditoriya qancha katta xonada bo`lsa, gapirayotgan jumlalaringizning 
o`rtacha uzunligi shuncha qisqa bo`lishi kerak.
35. Nutqda so`z va jimlikning (pauza) o`rni galma - galdan almashinib turishi 
kerak. Jim turish so`z va jumlaning tuzilishiga vaqt ajratish demakdir. Jim turishda 
auditoriya’ning sizning fikirlaringizga berayotgan bahosini anglaysiz. Ammo, to`g`ri 
kelgan joyda tinimsiz jimlik ham yarashmaydi. Jimlik, auditoriyadan javob 
kutayotgan paytingizda kerak. 

---

284 
36. Ommabop nutq ohangga bog`liq: ohang jumlalariga a`zo bo`lgan so`zga 
sayhal beradi. Nutq mazmuniga notiqning munosabatini belgilovchi ohang tabiiy va 
ishonchli bo`lishi kerak. Ohangni hech qachon jumlalar oxiriga surmang. 
37. Notiq ommabop nutq so`zlayotganda o`zini bulbulday xis etmasligi kerak. 
Siz odamlarning foydasiga gapirayapsiz, o`zingizni ko`z-ko`z qilish uchun emas. 
SHuning uchun hamma vaqt nutqingiz ustida ishlang, uning auditoriyaga ta`sirini 
kuzating. Odamlarning ma`lum guruhi sizni qo`llash-qo`llamasligini aniqlang. Sizga 
e`tiborli-mi? Yoki, parishonxotir-mi? Qiziqib eshitishyapti-mi? Yoki, ahamiyatsiz. 
Do`stona-mi? Yoki, zo`rma-zo`raki-mi? Buni har tomonlama kuzating. Notiq 
gapirayotganda auditoriyada nima bo`layotganini ko`rib turishi lozim va o`z vaqtida 
auditoriya holatini izga solib turishi kerak. 
38. Agar auditoriyada shovqin ko`tarilsa, ovozingizni balandlatmasdan, aksincha, 
pasaytiring, yoki jimgina auditoriyaga diqqat bilan qarang. 
39. Zaldagi qochiriq gaplardan qo`rqmang. Mo`ljaldagi gaplaringizning 
hammasini aytishingiz shart.
40. Nutq davomida-mi? Yoki undan keyin-mi? Sizga berilgan savollarga 
javobni aniq, tushunarli, qisqa qiling, to`liq javob berish shart emas.
41. Har qanday nutqning yakuni dadil va mustahkam bo`lsin. Yakunlovchi 
ohangda ovozni ko`tarib, kerakli gaplarning hammasini aytganingizni sezdiring, 
auditoriya’ning diqqat e`tibori uchun minnatdorchilik bildirishni unutmang.