|
6.2. Sharq va g‘arb mutafakkirlarining notiqlik san’ati haqida qarashlari
Jim-jimador gapirishdan saqlan.
Til oddiy va go‘zal bo‘lsin.
A.P.Chexov
Tayanch so‘zlar:
Notiqlik san’ati, sharq notiqligi, g’arb notiqligi, rim notiqligi,
notiqlik qonuniyatlari, go‘zal va chiroyli nutq.
Notiqlik san’atiga eramizdan oldingi VII asrda Yunonistonda asos solingan.
Qadimgi Yunonistonda bolalarga bilim berish faylasuflar zimmasiga yuklatilar edi.
Ular, notiqlik san’atining yetuk namoyondalari bo‘lib, o‘zlarining chiroyli so‘zlari,
baland va ta’sirchan ovozlari bilan odamlar tafakkuriga, ongiga kirib borganlar, ta’lim
229
va tarbiyada ulkan yutuqlarga erishganlar. Shu sababli, notiqlik san’ati va nutq
madaniyatining nazariyasiga, uning cheksiz tarbiyaviy ahamiyatiga ilk marotaba
qadimgi Yunonistonda asos solinganligi ilmiy adabiyotlarda bayon etiladi.
Yunonistonda epos, lirika, drama, haykaltaroshlik, musiqa va me’morchilik bilan birga
notiqlik san’ati ham murakkab va muhim san’at asari sifatida tan olingan. Notiqlik
san’atini davlatning muhim ijtimoiy-siyosiy ishlariga taalluqli faoliyatdagi ahamiyati
uchun hamda yosh avlodni tarbiyalashda ular ongi va tafakkuriga qizg‘in ta’sir etuvchi
murakkab vosita ekanligi uchun Yunonistonda uni “San’atlar shohi” deb atashgan.
Eramizdan avvalgi V asr Yunonistonda “Notiqlik san’ati”ning eng
takomillashgan va rivojlangan davri hisoblanadi. Bu davrda notiqlik san’atining
quyidagi uchta qonuniyatiga ayniqsa jiddiy e’tibor berilgan:
- tinglovchiga tushuntirish (ma’lum bir g‘oya’ni);
- tafakkurini uyg‘otish (fikrini, ongini, maqsadini);
- tinglovchini o‘ziga jalb qilish (huzur halovat va qoniqish hissini uyg‘otmoq).
Notiqlar ushbu qonuniyatlarga amal qilgan holda “tinglovchilarga halovat
bag‘ishlash” orqali odamlarni ezgulikka, adolatparvarlikka, vatan oldidagi burchlariga
sadoqatli bo‘lishga, eng yaxshi insoniy fazilatlarga amal qilib, ularni bajarishga, odob
va axloq qoidalariga rioya qilishga chorlar edilar. Bu ularning asosiy vazifasi
hisoblanardi. Notiqlik san’atini chuqur egallagan, o‘zlarining go‘zal va chiroyli
nutqlari bilan jamiyatda hurmat va e’tibor qozongan Dinarx, Giperid, Gorgiy, Isokrat,
Isey, Esxil, Demosfen kabi namoyondalar Yunonistonning mashhur davlat arboblari
bo‘lib etishganlar.
Yunon notiqlari og‘zaki nutqning shakl va qonuniyatlarini, mulohaza va isbot
kabi mantiq ilmi qoidalarini chuqur o‘zlashtirganlar. Ular o‘z fikrlari va tuyg‘ularini
ruhan o‘quvchilar hamda tinglovchilar tafakkuri va ongiga chuqur singdira olganlar va
keskin ta’sir o‘tkazganlar. Har bir notiq o‘z ustida yillab tinimsiz mashg‘ulotlar olib
borgan, sehrli ovoz sohibi bo‘lish uchun nutq texnikasining barcha qonuniyatlariga
amal qilganlar. Ular o‘zlarining ta’sirchan nutqlarini namoyish qilish bilan notiqlik
san’atini “Mafkuraviy va siyosiy kurash hamda yosh avlodni tarbiyalash quroli” deb
hisoblagan va buni o‘z faoliyatlarida isbotlab berganlar.
230
Mashhur faylasuf olim
Sokrat
(eramizdan avvalgi 469 ─ 399 yillar) savol─javob
usuli orqali suhbat metodiga asos solganligi ma’lum.
Sokratning shogirdi Platon esa o‘z ustozi g‘oyalarini davom ettirib,
savol─javobni notiqlik san’atining bir shakli sifatidagi ahamiyatini yoritadi hamda uni
inson tafakkuri va ongini, dunyoqarashini og‘zaki nutq bilan boyituvchi noyob uslub
sifatida baholab, uni mazmunan yanada boyitdi.
Yunonistonda notiqlik san’atining gullab yashnashi
Demosfen
(eramizdan
avvalgi 384─322 yillar) nomi bilan uzviy bog‘langan. U yoshlik yillaridanoq notiqlik
san’atiga qiziqdi. Tug‘ma duduq bo‘lishiga qaramasdan, o‘quvchi va tinglovchilarning
istehzolariga bardosh berib, qizg‘in va shiddatli mehnati bilan notiqlik mahoratini
namoyish eta olgan. Faqat Demosfen Yunonistonda notiqlik san’atining etuk
namoyodasi, ya’ni o‘z davrining notiqlik san’ati bo‘yicha elitasi sifatida mashhur
bo‘ldi. U davlat tribunasini siyosiy va mafkuraviy kurash maydoniga aylantirdi.
Demosfenning notiqlik san’ati g‘oyalarini davom ettirib, qadimgi YUnonistonda
Mark Sitseron
(eramizdan avvalgi 106─43 yillar) nutq mahorati, uni takomillashtirish
yo‘llari, nazariyasi va tarixi bo‘yicha o‘z tajribalaridan kelib chiqib, bir nechta asarlar
yaratdi. Sitseronning notiqlik san’ati tarixiga bag‘ishlangan “Brut”, “Notiqlik san’ati
namoyondalari”, “Notiq”, “Notiqlik haqida” kabi asarlari shular jumlasidandir.
Notiqlik san’atining ulkan imkoniyatlarini, odamlarni va jamiyatni boshqarishda
qudratli kuch ekanligini ta’kidlab, uni davlatning siyosiy jihatdan bosh quroli deb
hisoblaydi. SHu sababli har bir davlat rahbari va davlat arbobi notiqlik san’atining
cheksiz imkoniyatlarini chuqur egallashi lozimligini aytadi. Sitseronning notiqlik
san’ati nazariyasida “Ideal notiq” haqidagi g‘oyalari muhim ahamiyatga ega. Uning
fikricha, “Ideal notiq egasi yuksak ma’naviyatli, chuqur bilimga ega, tafakkuri boy
faylasuf bo‘lishi kerak.” Ideal notiqlar tinglovchilar qalbiga va his tuyg‘ulariga tez,
chuqur kirib borishi, ularning kayfiyatini, ruhiyatini bilib, shodlik va sevinch
tuyg‘ularini, yoki aksincha, g‘azab va nafratini ta’sirchan nutqi asosida uyg‘ota olishi
lozim.
Sitseron tomonidan ishlab chiqilgan va nazariy hamda amaliy jihatdan
asoslangan notiqlik san’ati haqidagi ma’lumotlarni, tizimlar va uslublarni rimlik
231
Kvintilian
(eramizdan avvalgi 35-95 yillar) ma’lum bir tartibga keltirib, tabahalashtirib,
undan shu soha bo‘yicha faoliyat ko‘rsatuvchilar unumli foydalanishlari uchun qayta
ishlab chiqdi. U notiqlik san’atining balandparvoz, asabga teguvchi teatr artistlariga
xos ovoz ritorikasiga harshi edi. Kvintilianning fikricha, notiq tashqi ovoz natijalari
bilan emas, balki ilmiy asosga ega, mazmunan boy, mukammal va “tiniq” nutq orqali
ulkan yutuqlarga erishishi mumkin. U “Tarbiya haqida” asarida o‘z nazariyalariga
asoslanib, notiqlik san’atini o‘rganish metodikasini yaratdi. Faylasuf olim o‘z asarida
ilk bor, notiqlik san’atining maktabda bolalar ta’lim-tarbiyasiga ijobiy ta’siri haqidagi
g‘oyalarini ilgari surdi, o‘qituvchilarga tarbiyachilar bilan qizg‘in faoliyat olib
borishlari uchun notiqlik san’atini mukammal o‘rganishga doir metodikasini taqdim
etdi.
Mamlakatimizda notiqlik san’atining rivojlanishi O‘rta Osiyo madaniyati tarixi
bilan bog‘liq bo‘lib, nutq madaniyati hamisha o‘ziga xos mavqega ega bo‘lib kelgan.
O‘rta Osiyoda notiqlik san’atining xususiyatlari shundan iboratediki, u eng avval o‘sha
davr tuzumining manfaatlariga xizmat qilaredi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
