|
Maqollar
- xalqning hayotiy tajribalari asosida yuzaga kelgan dono
fikrlarini ixcham shaklda ifodalovchi asardir. Maqollar she’riy va nasriy
tuzilishga ega, har ikkala turda ham xalqning jonli so‘zlashuv tiliga yaqin
bo‘ladi. Ular mazmun va shakl jihatidan uzoq davrlar mobaynida kam
o‘zgarishlarga uchraydi va uzoq yashovchanlik xususiyatiga ega. Maqol
lar kishilaming asrlar davomidagi hayotiy tajribalari va kundalik turmu-
shida ko‘p bora sinovlardan o‘tadi. Ko'proq falsafiy, axloqiy-ta’limiy
32
mavzularda yaratilganligi bois juda katta tarbiyaviy va didaktik ahami-
yatga ega. Xalq maqollarining mavzu doirasi juda keng bo‘lib, ularda aks
etmagan xalq hayotining biron sohasi yo‘q. Chunki xalq o‘z hayotiy
kuzatishlari va tajribalarini maqollar shaklida abadiylashtiradi va shu
tariqa kelgusi avlodga qoldiradi. Maqollarda vatanparvarlik, mehnatse-
varlik, ilmparvarlik, insonparvarlik, mardlik, adolat, insof, sof muhabbat,
olijanoblik, sadoqat, do‘stlik kabi chin insoniy xislatlar o‘z ifodasini
topgan. Shu o‘rinda ayrim maqollar mazmuniga e’tibor beraylik:
- Vatani homing baxti bor, mehnati borning- taxti.
-El g‘amini bilgan elga doston.
-Birlashgan daryo boiar, tarqalgan irmoq bo‘lar.
-Oltin olma, bilim ol,
Bilim olsang, bilib ol.
- Aqling ko‘r bo‘lsa, ko‘zdan ne foyda.
-Yaxshi xulq - kishining husni.
- Egri yo‘ldan yursang ham to‘g‘ri yur.
-Niyating - yo‘ldoshing.
-Yo'qni borday qil, bomi bolday qil.
M atallar xalq majoziy iboralarining ko‘chma ma’noda ishlatiluvchi
bir turi. Matal o‘z ma’nosidan boshqa ma’noga ko‘chirilgan so‘z
birikmalaridan iborat bo‘ladi, unda o‘xshatish, kinoya, qochirma so‘z va
boshqa til vositalari qo‘llaniladi. Bunda ma’joziy
iboralarning
o‘z asl
ma’nosi bilan ko‘chirilgan ma’nosi o ‘rtasida mantiqiy bog‘lanish
boiadi. Masalan:
«Temirni qizig'ida bos».
«Chumchuq so‘ysa ham, qassob so‘ysin» va h.
Topishmoqlar narsa yoki hodisalaming shakli, hatti-harakati, holati
va vazifasini boshqa narsa yoki hodisalarga qiyoslash, ulaming belgisini
ataylab yashirish asosida topishga asoslangan savol yoki topshiriqlardir.
0 ‘tmishda topishmoqlar kattalar orasida keng yoyilgan, hozirgi kunga
kelib, yoshlarga xos janr bo iib qoldi. Topishmoqlar qadim-qadimdan
jonli va jonsiz mavjudot, narsa va hodisalami bir-biriga solishtirish,
taqqoslash, o‘xshatish orqali borliqni, undagi mavjud xususiyatlarini
ko‘proq bilishga, anglashga, filer yuritishga undaydi. Insonning zehnini
qayraydi, fikr doirasini kengaytiradi, fikrlash qobiliyatini oshiradi,
kuzatuvchanlik va topqirlikni shakllantiradi. Buning isboti uchun quyi-
dagi topishmoqlar yechimini topib, o‘z zehningizni sinab ko‘rishingiz
mumkin:
33
1) Kechasi xizmatda, kunduzi izzatda.
2) Devorda bor so‘zanam,
Unda yashar keng olam.
3) Qozon ichi oppoq qor.
4) Yeri oq, urug‘i qora.
5) 0 ‘zi ming xil, so‘zi bir xil.
6) Ko‘k otim ko‘kka qarab yo‘rg‘alar.
7) Qo‘l bilan sochar, og‘iz bilan o‘rar.
8) Gulsiz meva qiladi,
Ko‘p esang til shiladi;
9) G ’ip-g‘ildirak oy kulcha,
Bu nima, kim biladi?
Daraxt emas u o‘zi,
Majnuntoldek bosh egar;
10) Osti yam-yashil marmar,
Soyasiz salqin berar.
11) Sochi o‘sgan, beli bogMangan,
Ifloslikka qarshi ch o g ‘langan.
12) Teg desam tegmaydi,
Tegma desam tegadi.
13) Zar gilam, zargar gilam,
Ko‘taray desam og‘ir gilam.
14) Zuv-zuv borar, zuv-zuv kelar,
Doston o‘qir, g‘alvir to‘qir.
15) Asaldan shirin, zahardan achchiq.
Qo‘shiq - xalq og‘zaki ijodining eng qadimiy va ommaviy
shakllaridan biri bo‘lib, kuyga solib aytiladigan kichik lirik she’rdir.
Qo‘shiqlar ham boshqa xalq og‘zaki ijodi janrlari kabi shu xalqning
mehnati, kurashi, ma’naviy ebtiyojlari natijasida vujudga kelad'.. TJlar
g‘oyaviy-mazmuniy va janr xususiyatlariga ko‘ra xilma-xil boiadi.
Mahmud Qoshg‘ariyning «Devoni lug‘otit-turk» asaridan qo‘shiqlarning
eng qadimiy turlari ma’lum. Jumladan, ov qo‘shiqlari, mehnat qo‘shiq-
lari, mavsum, marosim qo‘shiqlari, marsiya, madhiya va b. Qo‘shiqlar
yoshlarda go‘zallik tuyg‘ularini shakllantiradi, dillarga orom bag‘ish-
laydi, shuningdek, yoshlarni vatanga sadoqat, xalqqa muhabbat ruhida
tarbiyalaydi. Bolalar dastlab ona allasini eshitadi, asta-sekin ovunchoq
qo‘shiqlar, o ‘yin qo‘shiqlari bilan tanishib boradilar. Masalan, «Boy-
chechak», «Oq terakmi, ko‘k terak», «Hayu chitti gul» kabi qo‘shiqlar
bolalarga zavq-shavq bag‘ishlaydi.
34
Qo‘shiqlarning quyidagi turlari mavjud:
Do'stlaringiz bilan baham: |
