|
M
IRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
GEOGRAFIYA VA TABIIY RESURSLAR FAKULTETI
KARTOGRAFIYA KAFEDRASI
5311500-GEODEZIYA,KARTOGRAFIYA VA KADASTR YO‘NALISHI
UCHINCHI BOSQICH O‘ZBEK GURUHI
‘‘UMUMGEOGRAFIK KARTALARNI LOYIHALASH VA TUZISH’’
FANIDAN
2 – AMALIY MASHG’ULOTI
Mavzu: Relyefni tasvirlashni gipsometrik usulini o’rganish
Bajardi: Naimova D.
Qabul qildi: Salohitdinova S.
Toshkent- 2022
Topshiriqning maqsadi: Mayda masshtabli obzor topografik umumgeografik xaritalarda relyefni tasvirlash usullarini o’rganish; xaritalarni legendalarini taqqoslab tahlil qilishda relyefni gipsometrik usulda tasvirlanishining asosiy xususiyatlarini belgilash.
Ishning natijasi: Topshirini bajarishda ilmiy – tadqiqot sifatida xizmat qiluvchi referat yoziladi, unda tasvirlanayotgan relyefni gipsometrik usulda tasvirlashning asosiy prinsiplari ta’riflanadi va xaritani o’rganish natijalari keltiriladi. Shuningdek, jadvallar, sxemalar, namunalar matnga ilova qilinadi.
Referatning taxminiy rejasi:
Rossiya va O’zbekiston gipsometrik maktablarini shakllanishi va rivojlanishi haqida qisqacha tarixiy ma’lumot.
Ishni bajarish jarayonida foydalanilgan xarita haqida bibliografik ma’lumot.
Geomorfologik tahlil (joyning balandligi, tipi, denudatsion yoki eroziya jarayonlarning ustuvorligi va ularning hududda ifodalanishi – eroziya jarayonlari, past – balandliklardan tashkil topgan g’arbiy landshaft, yoriqliklari, burmalanishli ko’rinishi va h.k. relyefning mezzo va mikro shakllari va ularni o’ziga xos xususiyatlari – o’lchami, orientrlanishi, tasnifi bo’yicha umumiy ko’rinishi).
Xarita legendalarini ( shu jumladan, ajratib ko’rsatilgan joy tiplarining nomlari va atamalarini qayd qilish) va shartli belgilar tizimlarini o’rganish.
Joyning balandlik pog’onalarini ajratib ko’rsatilishi va rangli shkalada berilishi ( past tekislik, balandlik, tog’ mintaqasi, tog’ oldi,o’rta tog’, baland tog’ va h.k.)
Aniq berilgan misollar asosida relyefning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish (daryo vodiylari, tizmalar, pastqamliklar, tekisliklar va h.k): elementar shakllarni tasvirlanishi uchun qo’shimcha gorizontallardan foydalanish, gorizontallarning qo’shilishida grafikli usullar, talveglar bo’yicha gorizontallarning talveglar bo’yicha gorizontallarning tutashishi, kichik qismlarning qo’shilish usullari, gorizontallar tasviridan maxsus shartli belgilarga o’tish va h.k.
Tahlil qilinayotgan xaritaning ilmiy va amaliy jihatdan ma’lumot bera olish xususiyatini baholash.
Kartaning asosini relyef tashkil qilib, gorizontallar orasi rang bilan tasvirlangan, har bir qabul qilingan balandlik shkalasi rangda alohida ajralib turgan va gidrografiya bilan bog’liq holda tasvirlangan karta gipsometrik karta deb ataladi. Gipsometrik xaritalarda boshqa elementlar oriyentir sifatida tasvirlanadi. Bu xaritalarda hududning geomorfologik xususiyatlari yaqqol ko’rinib turadi. Relyefni o’qish ancha oson bo’lib, u to’g’risida ko’p ma’lumot olish mumkin. Gipsometrik xaritalar tabiat xaritalarining eng qadimgi turlaridan biridir. Sovet davrida gipsometrik xaritaning butunlay yangi turi yaratildi. Sovet gipsometriyasida yangi xaritalar quyidagicha edi. Gipsometrik xaritalarni yaratish uchun dastlabki materiallar topografik xaritalar va hududning geografik tavsifi, birinchi navbatda, relyef va gidrografik tarmoq. Topografik xaritalar hududning balandligi nisbati, relyef shakllarining rejalashtirilgan holati haqida aniq ma'lumot beradi. Daryo vodiylari strukturasining tabiati va boshqalarini o’rganish oson emas. Bu mashaqqatli dala (ekspeditsiya) ishlarini bajarish bilan bog'liq va hatto topografik materiallarni yaratish uchun qirq yillik havo fotosuratlari materiallaridan keng foydalanish tajribasiga ham asoslanadi. Bu jarayonda zamonaviy kosmik usullarni joriy etish bo'yicha ilmiy izlanishlar shuni ko'rsatadiki dala ekspeditsiya ishlari o'z ahamiyatini yo'qotmaydi. Gipsometrik xaritalarning avvalgilari batafsil atlasga joylashtirilgan ikkita kartani ko'rib chiqishlari kerak. 1863 da N. Zuev tomonidan tuzilgan Rossiya imperiyasi, atlasning asosiy tarkibi esa viloyatlarning siyosiy va ma'muriy xaritalari gidrografik va orografik xaritalar bilan ochiladi. Ular Daryo tarmog'ini, ko'llarni, kanallarni batafsil ko'rsatadi; bu elementlarning barchasi o'z nomlari, ularning soni faqat kartalar miqdori bilan cheklangan. Gidrografik tarmoq dengizlarga tegishli bo'lgan Daryo havzalariga bo'linadi. Blaramberg xaritasi Justus kartografiya institutining 50 yilligi munosabati bilan amalga oshirildi. XIX asrga ko'ra, rus tekisligining yengilligida ikkita kenglikdagi tizmalar mavjud: Ural-Boltiq va Ural-Karpat. XIX asrning oxiriga kelib Rossiyaning Yevropa qismida topografik materiallarni suratga olish soni oshdi. Bir qator umumiy geografik xaritalar chop etildi va materiallar ham yig'ildi. Hududning rejalashtirilgan va yuqori balandlikdagi xarakteristikalari (darajalar va triangulyatsiya ma'lumotlari)hamda geografik jamiyat o'zining eng katta raqamlaridan birini geodezist va kartografni qayta ishlash va Evropa Ittifoqining yangiligi haqidagi barcha yangi ma'lumotlarni umumlashtirish va tegishli xaritani yaratishni boshladi. 15 yil o'tib, 1889 yilda A. A. tillo gipsometrik kartani chiqaradi. Yevropa Rossiya bir dyuym 60 mil ko'lamli (1:2 520 000). U shimoldan hududni qamrab oldi 60-parallel Kavkazga va Rossiyaning g'arbiy chegarasidan Uralga, ya'ni deyarli o'sha davrdagi mamlakatning barcha qishloq xo'jaligi uchun eng samarali hududi edi. Ushbu karta 1896da "G'arbiy qism gips xaritasi" nomi ostida chop etildi Germaniya, Avstriya-Vengriya va Ruminiyaning" 1 " shkalasi bilan bog'liq bo'lgan Evropa Rossiya 1: 1 680 000. AA tillo xaritalari, if Blaramberg xaritasi kabi, uchta bel qismlari mavjud relyef: 1) 60 gacha. , 2) 60 dan 200 gacha. va 3) 200 dan yuqori. , ammo Evropaning orografik tuzilishi Rossiya juda boshqacha ko'rinadi. A. A. tilloning gipsometrik xaritalari rus tilini yanada rivojlantirishda katta rol o'ynadi. Ular rus kichik kartografiyasini tasvir qismida rivojlantirish yo'llarini belgilab olishdi. Tillo avvalgi kartalarini rad etdi. Rossiya tekisligining orografik tuzilishi haqidagi g'oyalar yanada to'g'ri, darajasida o'sha davrdagi geografik va geodezik bilimlar uning qiziqtirdii. Meridional kengaytmaning balandligi aniqlandi. O'rta-rus va Volga, bugungi kunda xaritalarda saqlanib qolgan. Quyida Rossiya hududida yaratilgan gipsometrik xaritalardan namuna (1-rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: |
