|
Asosiy tushunchalari.
Plotin falsafaning vazifasini borliqning oxirgi
asosi b o ‘lgan ilohiy borliqdan kelib chiqib, butun m avjudotni
tushuntirishdan iborat, deb bilgan. Bu aslida falsafiy emas, diniy
m azm unga ega vazifadir. Lekin Plotin uni hal etish vositasini falsafa va
dialektikada k o ‘rgan. Uningcha, bu vazifa m urakkab, uni faqat daholar
hal eta olishi mumkin, oddiy odam lar ongiga uni yetkazish balki
m um kindir.
“O ta-ona
qoldirgan
farzandlam i
begona
kishilar
tarbiyalaganda o ‘z ota-onalarini aniqlashi qiyin b o ‘Iganidek, borliqning
asosidan qanchalik uzoq ketsa, odam uning m ohiyatini tushunib yetishda
shunchalik qiynaladi. Bu qiyinchiliklam i yengib oMish uchun inson ruhi,
jonini hissiyotidan yuqori q o ‘ya olishi kerak. Lekin shunday odam lar
ham borki, ular aqliy m ushohada (intellektual intuitsiya) qobiliyatiga
ega”240. A na shular borliqning yagona asosi, birligini tushunib etishadi
v a orqaga qaytib, uni oddiy xalqqa tushuntirishadi.
Plotinning ta ’kidlashicha, jon o ‘z holicha mavjud. U tana singari
butundir. Jon tana garmoniyasi em as (pifagorchilar shunday deyishgan).
Shuningdek, jo n tana entelexiyasi ham emas (agar unday boMganda,
shakl haykal yashagan m aterial - m isga qanday m unosabatda b o ‘Isa, u
ham tanaga shunday m unosabatda b o ‘lar edi). Shakl tana singari
qism larga boMinadi. Jon shakl emas. Barcha predm et, hodisalarda jon
bor, jo n ulardan m ustaqil boMgan boshlangMch ibtidodir. Olam go ‘zaldir,
u shakl bilan tanalar q o ‘shilishi natijasidir. Ularni, y a ’ni o ‘z holicha
m ustaqil boMgan narsalarni q o ‘shadigan real kuch boMishi kerak, u —
dunyoviy jondir. Lekin jo n g o ‘zallik bilan aynan bir narsa emas, jo n
butun dunyo uchun bitta, dunyoda esa go‘zallik biian bir qatorda
xunuklik ham m avjud. A na shuning uchun ham go ‘zallikni jonning
prototipi deb tushunish kerak, xolos.
Jonga shakl beradigan narsa — aql. Jon tanadan m ustaqil, unga
nisbatan birlam chi boMgani singari, aql ham jo n g a nisatan birlamchi
mohiyatdir. Aql o ‘z-o ‘zicha m avjud, uning predikati, y a’ni asosiy
xususiyati dunyoning birligidir. A gar predmetni m uayyan borliq tarzida
fikr qilmoqchi boMsak, uni birlikdagi, yaxlitlikdagi borliq sifatida
tasavvur etishim iz zarur. Jon barcha narsalarni yaratadi ham da ularga
birlik baxsh etadi.
Shuni ham aytish kerakki, Ploting fikricha, olam da birlik bilan bir
qatorda k o ‘pliq ham mavjud. Birlikni jon aqldan oladigan boMsa, aql
shaklning birligi manbai em asm i? degan savol tugMladi. U nga Plotin
y o ‘q, unday emas, deb javob beradi. 1) Aql o ‘z-o‘zini yaratadigan
240
А см ус В.Ф. А н тичная ф илософ ия. -М .: В ы сш ая ш кола, 1999. C .3 8 I.
248
m ohiyat emas. Unga go ‘zallik orqali erishiladi, go‘zallik esa n e’m atga
b o g ‘liq;
2)
Aql
o ‘zida
k o ‘plikni
-
g ‘oyalar
to ‘plam ini
muj assam lashtirgan.
Aqlni o 'z holicha olganim izda ham uning ikkilanganligini: fikr
qilinayotgan narsa bilan tafakkurga, predm et va aqliy faollikka boMinadi,
ulardan tashkil topadi. Aql, oliy darajadagi narsa sifatida, undan ham
yuqoriroq turgan predm etga ega. Bu birlikdir. Lekin uning m anbai nima?
u qanday k o ‘rinishga ega? IJ. Plotin fikricha, m atem atik nuqta ham,
tushuncha ham emas. Y agonalik birlik n e’matidir. Uningcha, Yagona
boshqa barcha narsalar uchun m avjudlik shart-sharoiti boMishi bilan bir
qatorda, barcha predm etlar uning predikati hamdir.
M ana shunday m urakkab dialektik tabiatga Yagonani qanday bilish
m um kin, degan savol qo'yib. bilish nazariyasini ana shu savolga javob
sifatida shakl!antiradi.
Bilish
m asalasiga m urojaat
qilib,
Plotin
uning
ikki
usuli
m avjudligini aytadi: 1) hissiyot va 2) aql. Hissiyot boshlang‘ich asosni
bilishga qodir emas. Lekin aqlning tushunchalari va kategoriyalari
Yagonaga aloqador emas, chunki u har qanday tavsifdan yuqori turadi.
Kategoriya]arning ichida oliysi - borliq kategoriyasi. Bu kategoriya
m avjudlik va birlikni (Yagonani) farqlaydi: Y agona m avjudotning
predikati hisoblanadi. O 'z navbatida, m avjudot turga, shaklga ega. Biroq
boshlang‘ich asosga na shakl, na tur xos. U hech qanday fikriy obrazga
ega emas. B oshqa barcha kategoriyalar borliq kategoriyasi bilan bog‘liq,
biroq Yagonaga tegishli emas. Agar shunday b o ‘lsa, Yagonani qanday
qilib bilish m um kin? degan savol tu g ‘iladi va unga javob beriladi: har bir
predm et - Yagona, demak, har qanday predm et jo n va shuning uchun
ham soddaga daxldor. Jon Yagonani bilish darajasiga k o ‘tara oladi, lekin
hissiyot yoki aql orqali emas, balki bilish obyekti b o ‘lgan predm etga
diqqat-e’tiborini jam lash asosida, y a ’ni Y agona b o ‘hnagan barcha
narsadan fikran chetlashadigan va fikr-zikrini soddaga qaratadigan
m ushohada yordam ida bilishdir. Yagonani bilish u bilan qo ‘shilib
ketishdan iborat bo'lib , bunda jon va Yagona o 'zaro mos keladi.
Olamning kelib chiqishi to ‘g ‘risida gapirib, Plotin hissiy olamni
mangu mavjud em as, u vaqtda chegarasiga ega, deydi. Ayni paytda, uni
Y agonadan kelib chiqqan deb hisoblaydi. Dastlab, Plotin fikricha,
ikkinchi boshlang'ich asos paydo b o ‘lgan, lekin uning paydo b o iis h i
birinchi boshlang‘ich asos ehtiyoji bilan emas, balki uning borlig‘ining
to ‘laligi bilan taqozo etilgan. Bunda birinchi asosning bo rlig ‘i to ‘lib-
249
toshib ketadi, o ‘z chegarasidan tashqarisiga chiqib, boshqa borliqni
yaratadi.
Buni quyidagi m isolda qiyoslab tushuntiradi: Quyosh o ‘zidan nur
chiqaradi, lekin nur o ‘z holicha sh u’lalanadi. Ikkinchi boshlang‘ich asos
singari, asta-sekin borliqning boshqa qirralari va darajalari vujudga
keladi.
Yagonadan birinchi paydo bo ‘ladigan narsa - Aql. Unda 3 ta jihatni
farqlash lozim: 1) “m odda” tushunchasi; 2) fikr qilinadigan borliq; 3)
tafakkur.
G ‘oyalar dunyosi sifatida aql har xil turlar va shakllardan tashkil
topadigan to ‘plamdir. Tum i biror narsa turidan boshqa narsa deb qabul
qilib bo‘lmagani uchun, g ‘oyalar dunyosida “m odda” ham mavjud
b o ‘lishi kerak. “M odda” hissiy olam materiyasi emas, u aqlning bir
lahzasi boMgan shakldir. Hissiy olam ning materiyasi - o ‘lik materiya.
Aql “m oddasi” yoki ideal olam borliq, m avjudot bo‘lib, uning orqasida
Y agona turadi. Hissiy olam materiyasi sharpa b o ‘lib, uning orqasida
borliq turadi.
“ M odda”dan keyin keladigan Aql lahzasi fikr qilinadigan borliq,
mavjudlikdir. Aqlning uchinchi lahzasi tafakkurdir. M ana shu “aql”
tushunchasining uch lahzasiga yaralishning uch lahzasi to ‘g‘ri keladi.
M ateriya (m odda)ning asosi o ‘zga (Y agonaga nisbatan) boMadi. Bu
“o ‘zga” Y agonaga nisbatan to'plam dir. 0 ‘zganing Yagonaga murojaati
borliqning aniqligini hosil qilishga olib keladi. Plotinda Y agona va
Aqldan keyin jo n turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
