|
145
Hujjatlaming tili va uslubi
1.
Hujjatlaming turlari va ularda ma'lum bir qolipli so’z va ibora-
larni qo’llash, maqsad va fikmi ma'lum bir qat'iy tartibda berish
qonun-qoidalari qadimdan ma'lum. Bizgacha etib kelgan turkiy tilda
yozilgan toshbitiklarga, teri, yog’och, sopol va pergamentlarga yozi-
lgna hujjatlar (VI-VII asrdan boshlab) ana shu talablar asosida yozil
gan. Hujjatlaming qaysi tilda tuzilishi xalqning ijtimoiy tarkibiga,
ijtimoiy-siyosiy ahvoliga qarab belgilangan.
X-XIII asrga oid bitiklar asosiy xalq ommasi turkiy bo’lgan
uchun hujjatlar turkiy tilda yozilgan. Albatta, Movaraunnahrda arab-
lar hukmronligi davrida (VIII-IX asrlar boshlanishi) ayrm hujjatlar
arab tilida ham bitilgan. IX-X asrlarda (somonilar hukmronligi
davrida) hujjatlar forsiy tilda ham tuzilgan. Qoraxoniylar va Salju-
qiylar hukmronligidagi X-XII asrlarda hokimiyat turkiy qabilalar
bo’lgani uchun, hujjatlar asoson turk tilida tuzilgan. M o’g ’illar huk-
mronligida (XII-XIV asr boshlarida) ayrim rasmiy hujjatlar (yorliq-
lar) mshqil tilida ham tuzilgan. Amir Tem ur davlati (XIV-XVI asr
boshlari) va Shayboniyxonlar hukmronligi davrida (XVI-XVIII asr
o ’rtalari) hujjatlar asosan turkiy (o’zbek) tilida va qimsan fors tilida
yozildi. O ’zbek xonliklari davrida (XVIII asr oxiri XIX asr ikkinchi
yarim) Q o’qon va Xorazm xonliklarida hujjatlar O ’zbek tilida, Buxo-
ro xonligida (tors) tilida va qisman O ’zbek tilida tuzildi. Rus istilosi
davrida hujjatlar asosan o’zbekcha va tojikcha b o 'lsa ham, hukmron
idoralarda rus tilida tuzila boshlandi. Sovet davrga kelib, hujjatlar rus
tilida tuzildi, faqat O ’zbekition mustaqil bo’lgach, hujjatlar O ’zbek
va boshqa tillarda tuzila boshlandi va bu haqda maxsus qonun ham
qabul qilindi. Hujjatlar turlicha b o ’lib, har birida o ’ziga xos qolipli
(trafaret) so’zlar, so’z birikmalari, gaplar qo ’llanadi. Shu bilan birga
hamma hujjatlar uchun umumiy bo’lgan til xususiyati va uslubi (bel
gilangan qolipli, bir andozali) ham bo’ladi. Hjjatlaming leksik xusu
siyati. M ustaqillik tufayli hujjatlarda qo ’llanadaiagan «eskirib qol-
146
gan», «arabiy-forsiy (tojikcha)» atamalar tiklandi: munshaot yoki ish
yuritish, dalolatnoma (akt), yo’rihnoma (instruktsiya), qo’llanma
(rukovodstvo), ma'lumotnoma (spravka), bildirgi (roport), taijimi hoi
(avto-biografiya), tavsifnoma (xarakteristika), tavsiyanoma (reko-
mendatsiya), bayonnoma (protokol) va boshqalar.
2. Hujjatlarda ma'lum bir trafaret, qolipli, bir shaklda qo’llanadi-
gan so’zlar bo’ldai: buyuraman (buyruqda), kun tartibi, qatnashdilar,
eshitildi, so’zga chiqdi, Qaror qilindi (bayonnomada), tasdiqlay-man,
ma'qullansin (ma'lum hujjatlarga munosabat belgisi) va b.
3. Hujjat matnlarida tantanw or, bachkana, laqal, sheva so’zlari
hamda badiiy tasviriy so’zlar (ko’chma ma'noli istiora, majoziy
o ’xshatish va boshqalar) qo’llanilmaydi.
H u jjatla rn in g m orfologik xususiyati
Odatda, kichraytirish-erkalatish affikslari, sub'ektiv baho shaki-
lari q o’llanilmaydi. Ish oti shaklari (uning ish affikslari, bajarilishi)
ko’proq qo’llaniladi.
Buyruq fe'lining aniqlik nisbati kamroq, majhul nisbati shakli
ko’proq ishlatiladi («K o’paytirilsin», «Amlaga oshirilsin»).
Fe'lning shaxs kamroq, 1П shaxs, qozirgi-kelasi va o’tgan zamon
shakllarining qo’llanishi ko’proq uchraydi («So’raydi», «Eshitildi»,
«Iltimos qilamiz»). Odatda, sonlar raqam bilan, ishonchnoma. Tilxat
kabi hujjatlarda son bilan birga uning yozma ifodasi ham ko’rsatila-
di. Hujjatlarning sintaktik xususiyati. «hujjat qozirgi adabiy til
normalari asosida, xolis, ixcham jum lalar bilan tuzilishi shart»
(qonun, 7-modda).
Hujjatlarda yagona qolipli so’z birikmalari qo’llaniladi: «Men,
Abdullaev Salim (tarjimi hoi va tilxat), «Muhtaram Salimov Odil-
bek» (Taklifnoma), «Biz, quyida qo’l qo ’yib, dalolatnoma tuzuvchi-
lar» (Dalolatnoma) va boshqalar.
147
Hujjatlarda so’roq va undov gaplar, murakkab qo’shma gaplar
q o’llanilmaydi. Odatda, ma'lum voqea va qodisalami, maqsadni xolis
va ixcham ifodalovchi darak gaplar ishlatiladi. Har bir yangi fikr
abzatsdan yoziladi yoki raqamlar bilan ko’rsatiladi.
Hujjat sarlavhalariga nuqta va boshqa tinish belgilari qo ’yiladi.
(Kuchirma: Abdurahmanov G \ Mamajonov C. laming O ’zbek
tili va adabiyoti kitobidan olindi. 164-182 - betlar. Т.: «O’zbekiston»
2002 yil).
Do'stlaringiz bilan baham: |
