M. I. Abduraxmonova avtomatika

Boshqarish operatsiyasi 2 turga bo‘linadi: 

a) jarayonni normal boshqarish - alohida jarayonlarni sifat va son 

ko‘rsatkichlarini hamda ularni umumiy ishlab chiqarishda koordinatsi-

yasini boshqarish; 

b) berilgan talab bo‘yicha mashina va mexanizmlarni sozlash va 

o‘rnatish. 

Nazorat operatsiyasi o‘z ichiga quyidagilarni oladi: 

a) jarayon natijalarini berilgan talab bilan taqqoslash operatsiyasi; 

b) jarayon borishini himoyalash operatsiyasi (avariya holatida). 

Nazorat qilinadigan kattaliklarga masalan, uzunlik, massa, hajm, 

harorat va bosimni kiritish mumkin. Har bir kattalik aniq qiymatga 

ega bo‘lishi mumkin. Texnologik kattalikni o‘lchash orqali texnologik 

jarayon qaysi tomonga oqayotganiligini aniqlash mumkin. 

Texnologik kattaliklarni qiymati berilgan qiymatdan o‘zgarishi 

olinadigan mahsulotni sifat va son ko‘rsatkichini o‘zgarishiga olib ke-

ladi. Texnologik jarayonni borishi va natijada olinadigan mahsulot 

ko‘rsatkichlarini aniqlash nazorat orqali amalga oshiriladi. Masalan, 

texnologik jarayonni to‘g‘ri borishi hamda ishlov berish jarayonida 

ko‘pgina moddalarni holati bosimga bog‘liqdir. Bosimni o‘zgarishiga 

qarab, texnologik  jarayonda qatnashuvchi gaz, bug‘ va suyuqliklarni 

son ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Bug‘ qozonidagi bug‘ning bosimi 

qurilmalarni xavfsiz ishlashini ta’minlab, qolmasdan, qozon pechiga 

berilayotgan issiqlikni avtomatik rostlash uchun ham asosiy texnologik 

kattalik bo‘lib hisoblanadi.  

Bosimni avtomatik nazorat qilish presslash, bug‘latish, uzluksiz 

ishlov berish jarayonlarida olib boriladi. 

---

 

6

Oziq-ovqat sanoati texnologik jarayonlarida o‘z vaqtida haroratni 

nazorat qilish chiqariladigan mahsulotni sifatiga ta’sir ko‘rsatadi. Ma-

salan, taralarni yuvish, tomat mahsulotlarini vakuum apparatida 

qaynatish va hokazo. 

Ko‘pgina uzluksiz jarayonlar har xil materiallarni keyingi ishlov 

berish uchun jihozlarda yig‘ish bilan olib boriladi.  

Shuning uchun yig‘ilgan materiallarni o‘z vaqtida nazorat qil-

maslik texnologik jarayonni buzilishiga olib keladi.  

Materiallarni hisobga olishni eng tarqalgan usuli sathni 

o‘lchashdir. Masalan, har xil qabul qiluvchi bunkerlarda, sig‘imlarda, 

achitish apparatlarida, qaynatish qozonlarida, baklarda, vakuum - 

bug‘latish qurilmalarda va hokazo.                 

Moddalarning kimyoviy tarkibini o‘zgarishi bilan (masalan, uzum 

sharbatini rangi va tiniqligi, tomat mahsulotini konsentratsiyasi, 

xonani nisbiy namligi, melassani konsentratsiyasi) jarayon natijasida 

olinadigan mahsulotni sifat ko‘rsatkichlarini o‘lchash kerak bo‘ladi.  

Oziq-ovqat sanoatini kompleks avtomatlatirishda konsentratsiya, 

qovushqoqlik, namlik, pH-muhit va boshqa kattaliklarni o‘z vaqtida 

o‘lchash texnologik jarayonlarni optimal kechishini zaruriy shartlari-

dan biridir. 

Ishlab chiqarish jarayonlarini texnologik quvurlarida bug‘, siqil-

gan havo, gaz va achitqilarini sarf va miqdorini o‘lchash uchun ishlati-

ladigan sarf hamda miqdor o‘lchagichlar ishlab chiqarishni avtomat-

lashtirish omillaridan biri.