M. I. Abduraxmonova avtomatika

 

Asosiy metrologik tushunchalar 

 

Texnologik jarayonlarni boshqarish, nazorat qilish va rostlash 

mahsulot sifatini va obyektning texnologik kattaliklarini maqsadga 

muvofiq o‘zgarishi to‘g‘risidagi va shuningdek, energiya hamda mod-

diy resurslarning miqdor o‘zgarishlari to‘g‘risidagi ko‘p sonli o‘lchov 

---

 

8

axborotlariga ishlov berish asosida olib boriladi. Ishlab chiqarish 

jarayonlari borishida texnologik kattalik (harorat, bosim, og‘irlik, 

zichlik, namlik, mexanik ko‘chish, kuchlanish, tezlik va boshqalar) 

o‘zgarishi to‘g‘risidagi axborot o‘lchov asboblari yordamida olinadi. 

Shu tufayli avtomatlashtirishda o‘lchash usullari, texnik vositalar va 

o‘lchash texnikasi to‘g‘risidagi qonunlarga amal qilib, o‘lchash 

aniqliklarini oshirishga katta e’tibor beriladi. 

Texnologik jarayon kattaliklarini o‘lchash uning qay darajada 

borishi to‘g‘risida to‘la ma’lumot olish imkonini beradi. Bu ma’lumot 

va kattaliklarning o‘zgarishi esa o‘lchov asboblari yordamida olindi. 

O‘lchash vositalari, usullari va o‘lchov birliklari haqidagi fanga 

metrologiya deyiladi. 

Belgilangan metrologik tavsifga ega bo‘lib, o‘lchashda 

qo‘llaniladigan texnik vositalar - o‘lchash vositalari deyiladi.  

Namunaviy sifatida tasdiqlanib, boshqa o‘lchash vositalarini tek-

shirish uchun xizmat qiladigan o‘lchash vositalari - namunaviy 

o‘lchash vositalari deyiladi. 

O‘lchash o‘zgartgichlari, o‘lchash asboblari, o‘lchov qurilmalari 

va o‘lchash sistemalari - o‘lchash vositalarining asosiy turlari hisobla-

nadi. Standart namunalar va namunaviy narsalar - o‘lchov hisoblanib, 

u aynan belgilangan jism yoki narsaning bo‘lagidir. Bu narsalarning 

xususiyatlaridan biri shuki, ular aniq sharoitlarda ma’lum kattalik 

hisoblanadi.  

Masalan: qattiqlik namunasi, namunaviy narsalar KSI, NaCI va 

boshqalar. 

O‘lchanadigan kattalik o‘lchov birliklari bilan solishtiriladi. O‘l-

chov birliklari asosiy, hosilali, kogerent, butun va kasrli turlariga 

bo‘linadi.  

Asosiy birliklar boshqa qiymatlarga bog‘liq bo‘lmasdan o‘rnati-

ladi. Masalan, metr, kilogramm va boshqalar. 

Hosilali birliklar - fizik kattaliklarni boshqa birliklar sistemasini 

tenglamalar orqali aniqlashda hosil bo‘lgan birliklar (masalan, 1 

m2G`s - SI sistemasida). 

Kogorent birliklar - boshqa birliklar bilan tenglamalar sistemasi 

orqali bog‘langan bo‘lib, ularni sonli koeffitsenti birlik deb qabul 

qilingan birliklar (masalan, tezlik birligi - mG`s) ifodalanadi. 

Butun va kasrli birliklar-asosiy va hosilali birliklarini aniq 10 

sonini darajasiga ko‘paytirish yoki bo‘lish orqali hosil bo‘ladigan bir-

---

 

9

liklar.  Bu birliklarni nomi asosiy birlik nomiga maxsus qo‘shimcha 

qo‘shish orqali aytiladi  (masalan, «kilo» - berilgan birlikdan 10

3

 mar-

ta katta, «gekto» - 10

2

 marta katta, «kanti» - 10 marta kichik va ho-

kazo). 

Aniq birliklar sohasini qamrab olgan birliklar to‘plamiga birliklar 

sistemasi  deb ataladi. Fan va texnikani rivojlanishi natijasida quyidagi 

birliklar sistemasi vujudga keldi: SGS, MKS, MTS, MKGSS va bosh-

qalar. 

O‘lchash sohasini unifikatsiyalash uchun xalqaro kogerent birlik-

lar sistemasi - SI ishlab chiqildi. Ushbu sistemaga ko‘ra, asosiy birlik 

bo‘lib metr - m - uzunlik birligi, kilogramm - kg - og‘irlik birligi,  se-

kund - s - vaqt birligi, amper  - A - elektr tokini birligi, kel'vin - 

0

K - 

harorat birligi va boshqalar.