M. I. Abduraxmonova avtomatika

O‘lchash, o‘lchash usullari, o‘lchash turlari 

 

Biror kattalikni o‘lchash - uni birlik sifatida qabul qilingan 

shunga o‘xshash boshqa kattalik bilan taqqoslash demakdir.  

Natijalar olish usuli bo‘yicha o‘lchashlar bevosita, bilvosita 

to‘plamli va birgalikda o‘lchash turlariga ajratiladi.  

Bevosita o‘lchashda o‘lchanadigan kattalik bevosita o‘lchaydigan 

asbob ko‘rsatkichi bo‘yicha yoki o‘lchash vositasi orqali aniqlanadi 

(masalan, haroratni termometr yordamida o‘lchash, uzunlik ni 

chizg’ich yordamida o‘lchash). 

Bilvosita o‘lchashda aniqlanayotgan kattalik u bilan funksional 

bog‘langan bir nechta kattaliklarni o‘lchash orqali topiladi va funk-

---

 

7

sional bog‘langan tenglamalar yechiladi. Masalan, (bir jinsli jism zich-

ligini uning massa va geometrik razmerlari orqali aniqlash) 

To‘plamli o‘lchashda aniqlanayotgan kattalik tenglamalar siste-

masini yechish orqali topiladi. Ko‘rinishi aniq bo‘lgan tenglamalar 

sistemasiga kiritiladigan kattaliklarni qiymati bevosita o‘lchash orqali 

aniqlanadi (masalan, issiqlikdan chiziqli kengayish koeffitsenti).    

Birgalikda o‘lchash. Ikki yoki bir nechta har xil kattaliklar bir 

vaqtda o‘rtalaridagi bog‘lanishni aniqlash orqali topiladi (masalan, gaz 

havo sarfi muvofiqligini o‘lchash). 

Birgalikda va to‘plamli o‘lchash asosan ilmiy tadqiqot ishlarini 

bajarishda qo‘llaniladi. Bevosita o‘lchash quyidagi o‘lchash usullari 

yordamida olib boriladi.  

1. Bevosita baholash usuli. 

2. Differensial usul. 

3. Kompensatsion yoki nolga keltirish usuli. 

4. Solishtirish usuli. 

Bevosita baholash usuli o‘lchanadigan kattalikni bevosita 

o‘lchash asbobini chiqish signaliga aylantirishga asoslangan. Bu usul 

oddiy va tezkorligi bilan sanoat o‘lchov asboblariga keng tarqalgan 

(masalan, stol uzunligini lineyka yordamida o‘lchash, bosimni ma-

nometr bilan o‘lchash). 

Differensial usulda o‘lchanadigan kattalik boshqa aniq kattalik bi-

lan tenglashtirilib, o‘rtasidagi farq o‘lchanadi. Bu usul moddalarni 

tarkibi va xossalarni o‘lchashda ishlatiladi.  

Solishtirish usulida o‘lchanadigan kattalik va o‘lchash vositasi bir 

vaqtda solishtirish asbobiga ta’sir qilib, o‘rtasidagi bog‘liqlik aniqla-

nadi (masalan, avtomatik tarozilar). 

Kompensatsion usulda o‘lchanadigan kattalik va aniq kattalik bir 

- biri bilan solishtirilib, o‘rtasidagi farqi nolga keltiriladi (masalan, av-

tomatik muvozanat ko‘priklar va avtomatik potensiometrlar).