M hamdamova

Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning yo‘llari va vositalari
Ma’naviy-axloqiy  tarbiya  yoshi  va  o‘quvchining  to‘g‘ri 
yo‘nalish  olish uchun hal  qiluvchi  ta’sir ko‘rsatadigan  muhtini 
ham  hisobga  olganda  shaxsning  butun  hayotiy  faoliyati 
jarayonida  amalga  oshiriladi.  Axloqiy  tarbiyaning  yo‘l  va 
usullari  o‘quvchilarga  axloqiy  saboq  berish  kabi  maxsus  ishni 
tashkil qilishda alohida xususityaga ega. Ushbu yo‘llami ko‘rib 
chiqaylik.  Axloqiy  bilim  berish  bir  qancha  tarbiyaviy 
vazifalami  bajaradi:  inson  hayoti  va  madaniyatining  axloqiy 
qadriyatlari to‘g‘risida keng tasavvur beradi.
Axloqiy  tasawurlar,  qarash,  mulohaza,  baho  berishni 
shakllantirishga va  shu  asosda  axloqiy  e’tiqod  shakllantirishga 
ta’sir ko‘rsatadi:
— o‘quvchilami o‘zlarining axloqiy tajribalarini mushohada 
qilishlari va boyitishlariga yordam beradi;
—  turli  manbalardan  axloq  to‘g‘risida  olingan  bilimlami 
to‘g‘rilaydi;
— shaxsning o‘zini axloqiy tarbiyalashga yordam beradi.
Ma’naviy-axloqiy 
bilim, 
asosan 
axloq 
to‘g‘risidagi
suhbatlar,  ma’ruzalar,  tanlangan  mavzuga  oid  kechalar,  turli 
kasb  namoyondalari  bilan uchrashuvlar,  anjumanlar va  boshqa 
uchrashuvlar bilan amalga oshiriladi.
Axloqiy  bilim  berishni  tashkil  qilishda  o‘quvchilaming 
yosh  xususiyatlarini,  ulaming  shaxsiy  axloqiy  tajribalarini, 
axloqiy  me’yorlar  to‘g‘risidagi  xabardorlik  darajasini  axloq 
sohasidagi  o ‘zlashtirgan  bilimlarining  axloqiy  talablari  bilan 
munosabatini hisobga olish zarur.
Shaxsning 
axloqiy 
rivojlanishi 
axloqiy 
ehtiyojlami 
shakllantirishni  o‘z  ichiga  oladi:  mehnatga,  muloqotga, 
madaniy  qadriyatlami  o‘zlashtirishga,  bilish  qobiliyatini 
rivojlantirish  va  boshqalarga  ehtiyoj  seziladi.  Bu  ehtiyojlar

---

o‘quvchilar  faoliyati  va  munosabatlarining  real  tajribasida 
rivojlanadi.  K o‘p  qirrali  faoliyat  jarayonida  xatti-harakatning 
ijtimoiy  foydali  ko‘nikmalari,  axloqiy  odatlar,  barqaror 
munosabatlar shakllanadi.
Har  qaysi  rol  muayyan  axloqiy-psixologik  xususiyatni 
taqozo  etadi.  Har  qanday  ijtimoiy  rol  eng  muhim  axloqiy  ilm 
olishni  talab  qiladi;  onglilik,  mas’uliyat,  mehnatsevarlik, 
yordam  ko‘rsatishga  tayyorlik,  o‘zining  shaxsiy  qiziqishlari 
bilan  harakat  qilish.  Demak,  ijtimoiy  majburiyatlarni  ongli 
qabul  qilish  u  yoki  bu  vazifalami  va  uni  amalga  oshirish 
yo‘llarini  o‘zlashtirishda  kuchli  ta’sir  qiluvehi  asos  bo‘lib 
xizmat qilishi mumkin.
Axloqiy  ehtiyojni  shakllantirish  va  amaliy  faoliyat 
o‘rtasida mustahkam  aloqa mavjud.  Biroq  axloqiy  va obyektiv 
ahamiyatga  ega  bo‘lgan  faoliyat  har  doim  ham  o‘quvchida 
istalgan ehtiyojni tug‘diravermaydi.
Mehnat  faoliyati  axloqiy  tarbiyada  boshqa  omillardan 
foydalanilmaydigan taqdirda muhim yutuqlami bermaydi.
M a’naviy-axloqiy  tarbiya  tizimida  axloqiy  odatlar  alohida 
o ‘rinni  egallaydi.  Chuqur  o ‘zlashtirilgan  axloqiy  m e’yorlar 
bilan belgilanuvchi xatti-harakat odatning ma’naviy sababining 
barqaror ko‘rsatkichidir.
Odatlar  o ‘zlashtirilgan  xatti-harakatni  ishlab  chiqarish 
yo‘llaridan  foydalanishni  o‘z  ichiga  oladi.  Ko‘pincha  axloqiy 
odatlar  insonparvarlik,  mehnatga  mas’uliyat  bilan  yondashish 
tuyg‘ularini  shakllantirish  uchun  zarurdir.  Odatlar  shartli 
ravishda  oddiy  va  murakkabga  bo‘linadi.  Oddiy  odatlar 
deyilganda 
ijtimoiy 
turmushning 
elementar 
qoidalari, 
belgilangan  intizom m e’yorlari  va muloqot  madaniyati  asosida 
yotgan ishlar va harakatlar ko‘zda tutiladi.
Murakkab  axloqiy  odatlarga  fuqarolik,  mehnat  oilaviy 
burchlarini,  axloqiy  xatti-harakatlarini  vijdonan  bajarishga

---

bo‘lgan  ehtiyoj  kiradi.  Axloqiy  tarbiyaning  muhim  vazifasi 
xatti-harakatlami  odatga  aylantirishdir.  Axloqiy  odatlami 
tarbiyalashga  qo‘yiladigan  pedagogik  talab  o‘quvchining  fe’l- 
atvori va ongining birligi va o‘zaro aloqasiga asoslanadi.
U  yoki  bu  odatni  tarbiyalashdan  oldin,  o‘quvchini  ijobiy 
odatlami  egallash  va  salbiy  odatlarga  barham  berishga  moyil 
qilish  lozim.  Ma’naviy-axloqiy  odatlami  tarbiyalash  o‘quvchi 
fe’l-atvorining ijobiy dalillari asosida amalga oshiriladi.
Odatlar  izchillik  bilan  oddiydan  nisbatan  murakkabga 
qarab  tarbiyalanadi,  u  o‘z-o‘zini  nazorat  va  tashkil  qilishni 
talab qiladi.
Axloqiy  odatlami  tarbiyalashda  o‘quv  yurtining  umumiy 
muhiti  katta ahamiyatga ega.  An’analar, jamoa qonunlari  bilan 
qo‘llab-quwatlanayotgan  fe’l-atvoming  shakllanish  usullari 
o‘quvchilar  tomonidan  yengil  o‘zlashtiriladi. 
Fe’l-atvor 
tajribasini  tashkil  qilish,  asosan  barqaror  ijobiy  ta’sir 
vositalarini yaratishdadir.
Axloqiy 
me’yorlami 
o‘zlashtirish 
insonning 
bu 
m e’yorlariga  emotsional  munosabati  bilan  boyiydi.  Axloqiy 
m e’yomi  ma’lum  ma’noda  u  yoki  bu  xatti-harakatni  keltirib 
chiqarishga undovchi sabablar ham belgilaydi.
Axloqiy  tuyg‘u,  axloqiy  iztirob  va  munosabatlar  qat’iy 
shaxsiy ma’naviy  qiyofaga ega.  Ular insonni  oliyjanob  harakat 
va  niyatlardan  qoniqtiradi,  axloqiy  me’yorlami  buzganlarida 
vijdgn  azobiga  soladi.  Bolalik  yoshi  tuyg‘ulaming  rang- 
barangligiga  muhtoj  va  tarbiyachining  boladagi  tuyg‘ular 
obyektiga ijtimoiy zarur yo‘nalish bera bilishdir.
Psixologlaming  aniqlashlaricha,  kichik  maktab  yoshi 
axloqiy  talab  va  me’yorlami  o‘zlashtirishga  moyilligining 
yuqoriligi  bilan  xarakterlanadi. 
Bu  shaxs  rivojlanishga  o ‘z 
vaqtida  axloqiy  poydevor  qo‘yish  imkonini  beradi.  Kichik 
yoshda shaxsning axloqiy rivojlanishini belgilovchi tarbiyaning

---

mohiyati  bolaning  hissiy 
hozir  javobligiga  tayanuvchi 
insonpavarlik 
munosabat 
va 
o‘zaro 
munosabatlarini 
shakllantirishdan iborat.
0 ‘smirlik  yoshida  yaqin  atrof-muhitini 
o‘zlashtirishda 
muayyan  tajriba  pay do  bo‘ladi,  tengdoshlar  bilan  barqaror 
aloqalar  o ‘matiladi,  o‘z-o‘zini  anglash,  xususiy  shaxsini 
tasdiqlashga  ehtiyoj  kuchayadi.  0 ‘smir  atrofdagi  kishilar 
namunasiga  ergashadi,  ideal  axtarish,  o‘z  mavqeini  belgilash 
vositasini tanlashga intiladi.
0 ‘z-o‘zini  anglashni  rivojlantirish,  o‘z  o‘mini  topish 
ehtiyoji o‘spirin uchun xarakterli xususiyatdir. Bu ehtiyoj  inson 
shaxsiga  qiziqish,  insonlaming  ishlariga,  ularning  asoslangan 
doirasiga tahliliy yondashish tuyg‘ularini shakllantiradi.
0 ‘z-o‘zini  anglash  hissiyoti  rivojlanishning  m a’lum 
bosqichida o‘spirinda hayotda o ‘z o‘rnini topish ehtiyoji  paydo 
bo‘ladi.  Bu  ehtiyoj  shaxsning  ijtimoiylanuvchi  jarayoni, 
ilgarigi  hayotiy  tajribasi,  ruhiy  va  jismoniy  rivojlanishining 
o‘ziga  xos  xususiyatlari  qanday  o‘tishiga  bog‘liq  ravishda 
nihoyatda qarama-qarshilikda namoyon bo‘ladi.
0 ‘z mavqeini belgilashga intilish o‘spirinlik vaqtida tez-tez 
namoyon  bo‘lib  turadigan  faol  mustaqillikning  o‘sishi  bilan 
qo‘shilib 
ketadi. 
Hozirgi 
o‘quvchilaming 
intellektual 
rivojlanishi ayrim hollarda, eng avvalo, atrofdagi odamlar bilan 
o ‘zaro  munosabat  va  o‘zaro  ta ’sirda  oliy  ma’naviy  tuyg‘u  va 
axloqiy xatti-harakat tajribasida o ‘zib ketadi.
0 ‘smirlik  va  o‘spirinlik  yoshi  tarbiya  uchun  qiyin  davr 
hisoblanadi,  holbuki,  agar  tarbiyachi  o‘quvini,  oilasini,  uning 
rivojlanishida  yuzaga  keladigan  qiyinchiliklaming  xarakterini 
bilsa, bu qiyinchiliklaming oldi olinishi mumkin.
Ta’lim  muasssasalari  o'sm im i  oilaviy  hayotga Tayyorlashi 
lozim.  Mana  shunday  tayyorlashning  muhim  vositalaridan  biri 
yaxshi  tashkil  etilgan  tarbiyadir.  Jinsiy  tarbiya  axloqiy

---

tarbiyaning  elementidir.  Uni  to‘g‘ri  amalga oshirish  shaxsning 
garmonik  rivojlanishi.  uning  axloqiy  sOg‘lomligi  uchun  katta 
ahamiyatga ega.
Uzluksiz ta’limni insonparvarlashtirishda yuqoridagi tarbiya 
funksiyalari muhim ahamiyatga  ega
6-shakl.

---

Buyuk 
bobokalonimiz 
Amir 
Temir 
har 
vaqt: 
«Insonpafvarlik va mardlikni Alloh ham, xalq ham ulug‘laydi», 
degan  hikmatli  so‘zni  takrorlashni  xush  ko‘rgan  va  hayotda 
o‘zlari  ham  amal  qilgan.  Shuni  aytish  kerakki,  Amir  Temir 
odob-axloq,  imon,  e ’tiqod,  ta’lim-tarbiya  sohasida  o‘zi 
yuksaklikka,  mukammallikka  erishgan  siymolardan  biridir. 
Bunga  ishonch  hosil  qilish  uchun  uning  o‘zi  tomonidan 
yaratilgan  odob  va  axloqqa  oid  dasturlar,  o‘gitlar,  pand- 
nasihatlarni o‘qib chiqish kifoya.
Aqliy  tarbiya  -   tabiatdan  berilgan  aqliy  kuchlar,  sezgilar 
ruhiy holatlar, biluvchanlik va faoliyat erkinligini rivojlantirish 
natijasida  insonda  mustaqil  fikr  yuritib,  oldiga  maqsad  qo‘ya 
olishi  hamda  ko‘zlagan  maqsadiga  erishish  qobiliyatini 
shakllantirishdir.
Axloqiy  tarbiya  -   odamlami  oilada,  mehnat  jamoasi 
hamda  keng  jamoatchilik  ichida  va  umuman,  har  joyda 
bo‘ysinishi  va  o‘zi  bajarishi  lozim  bo‘lgan,  umuminsoniy 
qadriyatlarga 
asoslangan 
axloq 
va 
odob 
qoidalami 
o‘zlashtirishdir.
Jism oniy 
tarb iy a 
-  
insonning 
hamma  jismoniy 
xususiyatlarini; 
anatomik, 
fiziologik 
sistemalarini 
har 
tomonlama 
rivojlantirish, 
sog‘lom 
hayot 
kechirishning 
afzalliklari, 
shart-sharoitlari, 
asoslari 
hamda 
jismoniy 
ma’naviyatining zaruriy elementlarini shakllantirishdir.
R uhiy  tarb iy a  -   insonning  aqliy,  jismoniy  va  ijtimoiy 
mohiyatini  oshirib  borib,  uning  barcha  qobiliyatlarini  tinmay 
tarbiyalab, ishonch kuchini oshirib borishdir.
M eh n at  tarbiyasi  -   mehnatning  mohiyati,  uning  inson 
ruhi  va  ongini  chiniqtirishdagi  ahamiyatini  amalda  ko‘rsatib 
berish.  Mehnatsevarlik  qobiliyatini  rivojlantirish,  ishlab  chiqa- 
rish  vositalari  bilan  ishlashga  o‘rgatish,  ularda  tadbirkorlik  va 
ishga ijodiy yondashish xususiyatlarini shakllantirishdir.

---