M. F. Ziyayeva, O. Z. Rizayeva

 
2.3.8. Qon va qon yaratish hamda limfa tizimining AFX
 
 
Qon  organizmning  ichki  muhitini  tashkil  qiladi  va  juda 
muhim bo‘lgan quyidagi vazifalarni amalga oshiradi:
 
1.  Barcha  oziq  moddalar  qon  orqali  to‘qimalarga  boradi, 
almashinuv  mahsulotlari  esa  to‘qimalardan  qon  oqimi  bilan 
ajratish a’zolariga olib ketiladi.
 
2.  To‘qimalarga  kislorod  olib  kelib,  karbonat  angidridini 
tashqariga chiqarish uchun o‘pkaga yetkazib beradi.
 
3. Ichki sekretsiya bezlaridan ajraladigan hayot uchun zarur 
gormonlar qon orqali butun organizmga tarqalib turadi.
 
4.  Qon  tarkibidagi  oq  qon  tanachalari  organizmni  turli 
mikroblardan  himoya  qiladi,  shuningdek,  qon  plazmasidagi 
maxsus oqsil (gammaglobulin)lar immun xususiyatga ega.
 
Ana  shunday  muhim  funksiyalarni  bajaruvchi  qon  va  qon 
yaratish tizimining o‘ziga xos anatomo-fiziologik xususiyatlari 
mavjud. Ular quyidagilardan iborat:
 
Qon hujayralari homila rivojlanishining uchinchi haftasidan 
boshlab paydo bo‘la boshlaydi. Embrional rivojlanish davrining 
oltinchi  haftalaridan  qon  yaratish  vazifasini  jigar  oladi, 
homilalik davrining uchinchi oyidan esa bu vazifaga taloq ham 
o‘z hissasini qo‘sha boshlaydi. Qizil ko‘mik ham qon yaratish 
vazifasini 
embrional 
rivojlanishning 
ikkinchi 
davridan 
boshlagan bo‘lsa ham, ancha sust rivojlangan bo‘ladi.
 
Bola tug‘iladigan vaqtga yaqin qolganda asosiy qon yaratish 
vazifasi qizil ko‘mikka o‘tadi va qolgan a’zolar ikkinchi o‘ringa 
tushib  qoladi.  Bola  4  yoshga  to‘lganida  qon  ishlab  chiqara-
yotgan uzun naysimon suyaklarning qizil ko‘migi ilikka aylana 
boshlaydi  va  12-15  yoshlarga  borib,  faqatgina  yassi  suyaklar 

---

 
51 
(qovurg‘alar, to‘sh suyagi, umurtqalar) va naysimon suyaklar-
ning  epifizlarida  saqlanib  qolgan  qizil  ko‘mik  qon  yaratuvchi 
joylar bo‘lib qoladi.
 
Turli yoshda bolalarning qoni miqdor va sifat jihatidan o‘ziga 
xos  o‘zgarishlarga  uchraydi.  Chunonchi,  ana  shu  xususiyat-
laridan  kelib  chiqqan  holda,  gematologik  ko‘rsatkichlarga 
tayanib,  bolalik  davrini  shartli  ravishda  3  ga  ajratiladi: 
chaqaloqlik, emizikli va katta yoshli bolalik davri.
 
Chaqaloq  bolalar  qonida  gemoglobin  va  eritrotsitlar  soni 
nisbatan ko‘pligi bilan ajralib turadi. Chaqaloqlikning birinchi-
ikkinchi  kunidan  boshlab  ularning  miqdori  kamayib  boradi. 
Rang ko‘rsatkich (gemoglobin va eritrotsitlar miqdori orasidagi 
nisbat)  dastlabki  kunlarda  yuqori  bo‘ladi,  keyingi  kunlar 
davomida u ham asta-sekinlik bilan kamayib boradi.
 
Chaqaloq qoni tarkibida leykotsitlar soni ham ko‘p bo‘ladi, 
keyingi  kunlarda  ularning  soni  ham  kamayib  boradi.  Leykot-
sitlarning  ko‘p  bo‘lishini  ham  chaqaloq  organizmining  yangi 
sharoitga  moslashuv  davrida  o‘zini  himoya  qilish  vositasi  deb 
qarash mumkin.
 
Qondagi trombotsitlar miqdori aytib o‘tilgan davrlarning har 
birida deyarli farq qilmaydi va 200-300 ming atrofida saqlanadi.
 
Emadigan  bolalarda  ham  gemoglobin  hamda  eritrotsitlar 
miqdori asta-sekin kamayib boradi. Bola bir yoshdan o‘tgach, 
ularning  miqdori  qaytadan  ko‘tarila  borib,  kattalarnikiga 
yaqinlasha boshlaydi.
 
Xulosa qilib shuni aytish lozimki, hayotining birinchi yilini 
yashab  kelayotgan  bolalarda  qonning  morfologik  tarkibi  keng 
doirada individual o‘zgarishlarga uchrab boradi, bu o‘zgarishlar 
bola  qon  apparatining  har  xil  endogen  va  ekzogen  omillar 
ta’siriga o‘ta sezgirligining nishonasidir.
 
Bolalarda  ham  limfa  tizimiga  limfa  tugunlari,  limfoid 
follikulyar va limfoid to‘qimaning diffuz to‘plamlaridan tashkil 
topgan ayrisimon bez, taloq va limfatik bezlar kiradi.
 
Chaqaloqlarda  limfa  tugunlari  kattalarnikidan  qiyosan 
kattaroq, biriktiruvchi to‘qima kapsulasi yupqa va nozik bo‘lib, 
bo‘lakchalari  ichidagi  to‘siqchalari  deyarli  bo‘lmaydi.  Limfa 
tugunlarining  rivojlanishi  bolaning  12-13  yoshida  tugallanadi. 
Limfa tugunlari tananing qaysi sohalaridan limfa oqib kelishiga 
qarab joylashadi.
 

---

 
52 
25-50% sog‘lom bolalarda limfa tugunlarini bo‘yinning oldi 
va orqasidan, qo‘ltiq ostidan, chov sohasidan paypaslab topish 
mumkin.  Ular  yakka-yakka,  kattaligi  tariq  donasidan  yasmiq 
kattaligigacha  keladigan,  yumshoq,  harakatchan,  bir-biri  va 
atrofidagi to‘qimalarga yopishmagan bo‘ladi.
 
Limfa tugunlarining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
 
– organizm uchun himoya vositalari ishlab chiqarish;
 
– tugunga  tushib  qolgan  zaharli  moddalar,  bakteriyalar  va 
ularning toksinlarini zararsizlantirish;
 
– tugunlardagi  plazmatik  hujayralardan  antitelolar  ishlab 
chiqarish.
 
Ayrisimon  bez  (timus)  oldingi  ko‘krak  oralig‘ining  yuqori 
bo‘lirmda joylashgan bo‘lib, bolaning 8 yoshlarigacha rivojlanib 
faoliyatini  ko‘rsatib  keladi  va  9,  13,  15  yoshlarga  kelib  asta-
sekin  yog‘  to‘qimasiga  aylanib  involyutsiyaga  uchraydi. 
Ayrisimon bez limfo-poetik, moddalar almashinuviga aloqador, 
immunologik  va  endokrin  vazifalarni  bajaradi.  Bolalar  talog‘i 
ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, qon tomirlariga boy 
va biriktiruvchi to‘qimasi sust rivojlangan. Uning asosiy vazifasi 
limfotsitlar hosil qilish, eritrotsitlar va monositlarni parchalash-
dan iborat.