М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

bir jinsli qatlam
yagona tog* jislarid an tarkib topgani uchun uning tashqi 
bosim ta ’siridan zichlashishi bir hil boMadi. Shuning uchun bunday zam inlar inshoot 
uchun eng qulay;
b) 
turli jinsli tekis yotiq qatlam
ham zamin sifatida foydalanishda 
m aqsadga muvofiq. A gar poydevor tag yuzasi yetarli qalinlikdagi qatlam ga 
joylashtirilsa, qatlam ning tekis yoliqligi sababli inshootning ch o 'k ish i ham bir hilga 
yaqin b o 'lad i;
v) 
turli jinsli notekis qatlam
zam in sifatida eng noqulay hisoblanadi. 
B unday holatda gruntlar xususiyati va yuk k o 'larish qobiliyati bilan b o g 'liq ulam ing 
m ustahkam ligi, turg'unligi va chidam liligi sinchiklab o'rg an ilish in i talab etadi.
Y uqorida aytib o'tilgandek, inshootni loyihalash jarayoni bilan b o g 'liq barcha 
sharoitlar 
m uxandis-geologik va gidrogeologik izlanishlam i 
m ukam m al 
olib 
borishni taqazo etadi.
M uxandis-geologik va gidrogeologik izlanishlar ikki bosqichli reja asosida olib 
boriladi:
1-bosqich
- loyiha to pshirig'i jarayonida bajariladigan izlanishlam i o ’z ichiga 
olib, unda xudud k o ’lam ida olib borilgan um um iy izlanishlar natijasi to ’planadi.
2-bosqich
- loyihalashning ish chizm asi jaray o n id a o ’tkaziladi. Izlanishlam ing 
bu bosqichida, asosan, qurilish m aydoniga oid aniq m a ’lum oglar to'planadi.
8.2. M uhandis-gcologik va gidrogeologik izlanishlam ing 
1-bosqichi
Q urilish m aydonining geologik va gidrogeologik shart- sharoitlarini umumiy 
tarzda sharhlash uchun m azkur tegrada ilgari o 'tk azilg an izlanishlar natijasidan 
foydalaniladi.
M azkur izlanishlar haqidagi m a’lum otlar m axsus adabiyotlarda, turli ilm gohlar 
kutubxonalarida q o 'l yozm a holida saqlanadi. A g ar b u m a’lum otlar yetarli darajada
117

---

b o ‘lm asa, u holda qurilish olib boriluvchi tegrani geologik tasvirga tushirish talab 
etiladi. M azkur tasvirlar 1:25000 dan 1:500 gacha m asshtabda tuzilib, ulam ing 
oMchami izlanishlam ing m urakkablik darajasiga bogMiq. Shy bilan birga yer 
sathining baland-pastligini o 'rg an ish m aqsadida balandlikni har 0,5 m etr sathini 
ifodalovchi 1:100, 1:500 m asshtabli q o ’shim cha tasvirga tushirish ham tavsiya 
etiladi.
lelanishlam ing 1- bosqichida quyidagilarni yoritish lozim:
- tabiiy sharoitlar haqidagi m a ’lum otlar;
- yer sathining tuzilishi;
- yaqin m asofada joylashgan suv havzalari (hovuz, ariq, koMmak suv va h. k.), 
ulam ing jo y lashuvi va oqimi;
- qurilish m aydonining iqlim i;
- zilzila yoki boshqa geologik hodisalar haqida m a ’lumotlar;
- gruntlam ing hosil boMishi, ulam in g qatlam lanish holati;
- sizot suvlarining sathi, o 'zgaruvchanlik darajasi;
gruntlam ing o'pirilishga, ch o ‘kuvchanlikka, nurash va b. hodisalarga 
m oyilligi;
- gruntlam ing m uzlash qatlam lari va h.
M azkur m a’lumotlar, o ‘z navbatida, zam in gruntlari xaqida um um iy hulosa 
yaratish bilan birga, m uhandis-geologik va gidrogeologik ishlam i quyidagi hajm da 
olib borishni belgilab beradi:
- b u rg ‘ilash,yoki shurflash yordam ida gruntlardan nam una olish;
- olingan nam unalar ustida tadqiqot izlanishlarini o'tkazish;
- yaxlit yuklar yordam ida dala sharoitida gruntlam i siqilishga sinash;
sizot suvlari sathini uzil-kesil belgilash; ulam ing kim yoviy hossalarini 
o'rganish;
gruntning suv sizdirish xususiyatini aniqlash;
- qoya gruntlar uchrasa, ulardagi yoriqlarini o'rganish;
- tem irdan yasalgan yerosti qurilm alarining chirishida sizot suvlarining ta ’sir 
darajasini aniqlash va boshqalar.
G runtlam i b u rg 'ilash va s h u rf yordam ida tekshirish izlanishning asosiy 
usullaridan biri hisoblanadi. U ning natijasida m aydondagi gruntlar qatlam i, ulam ing 
paydo b o 'lish j, tarkibi va tuzilishi, qoyam as qatlam lam ing 
aralashm alari va 
xususiyatlari, ulam ing nam ligi, zichligi ham da sizot suvlariga oid m a ’lum ollar 
to ’planadi. Q oya gruntlarda esa yorilish darajasi, yoriqlam ing y o'nalishi, nurash 
chuqurligi va b. o'rganiladi
B u rg 'i quduqlari va shurflar soni jo y sharoitiga m oslab belgilanadi. A gar qoya 
jinslarining chuqurligi 
5 - 6 m dan oshm asa, u holda izlanish ishlarining barchasi 
shurflar yordam ida bajariladi. T o 'rtlam ch i 
dav r yotqiziqlari ju d a qalin b o 'lg an
holatlarda esa shurflar soni yer osti suvlarini hisobga olib, um um iy izlanish ishlari 
m iqdoriga nisbatan 5 %ni, aks holda esa 20 %ni tashkil etishi mum kin.
B u rg 'i va shurflarga q o ’shim cha tarzda, ham da izlanuv ishlarini qisqartirish 
va tezlatish m aqsadida geofizik usullar (elektr qidiruv, seysm ik oMchov asboblari, 
jid d iy izotoplar va b.) dan foydalanish m um kin. Bu usullar yordam ida sizot 
suvlarining holati, xarakat y o 'n alish i, oqim tezligi, ham da b a ’zi geologik m axsus
118

---

salhlam i, o 'p irilish b o 'shliqlarini, shuningdek, m uzlagan gruntlar orasidagi erigan 
jo y lar k o ‘lam ini aniq o 'rg a n ish mumkin.
T ajribaxona 
tadqiqotlari 
o'tkazishga 
m o'ljallangan 
tegralardan 
grunt 
nam unalari olish uchun um um iy izlanish ishlarining 20% hajm ida chuqur kovlash 
ishlari belgilanadi. S hurf yoki b u rg 'i quduqlarining soni qurilish m aydonini tashkil 
etuvchi qatlam lam ing m urakkablik darajasiga m oslab aniqlanadi. M asalan, oddiy 
m aydonlarda ikkita, o 'r ta m urakkablikda uchta, m urakkabda esa beshtagacha 
b o 'lish i m um kin.
N am unalar barcha grunt qatlam laridan olinadi. U lar olingan jo y la r orasidagi 
m asofa tik y o 'n alish b o 'y la b b ir m etrdan oshm asligi shart. H ar bir chuqurlik (sh u rf 
yoki b u rg 'i q u d u g 'i) dagi b o g 'lan g an grunt qatlam laridan kam ida bittadan yaxlit (10 
x 10; 20 x 20 sm ) tabiiy tuzilm asi va namligi saqlangan holda nam una olish tavsiya 
etiladi. B ir jin sli qatlam dan tik y o 'n alish b o 'y ich a uchta (yuqori, o 'rta ; ostki 
qism idan) nam una olinadi.
Y irik z a u a li gruntlam ing zichligi, donadorlik tarkibi va qiyalik burchagi dala 
sharoitida o 'tkaziladigan tajriba yordam ida aniqlanadi.
Y er sathining m uzlash chuqurligini aniqlash uchun m axsus tekshiruv ishlari 
olib borish tavsiya etiladi. A gar m aydon m iqyosida binokorlik ishlariga aloqador 
fizik - geologik jaray o n lar (grunt siljishi, ja r hosil b o 'lish , k o 'pchish, o 'p irilish va 
h.) yuz berishi m um kin b o 'lsa , ularni o'rg an ish uchun alohida izlanuv olib boriladi. 
G runtlam ing jid d iy k o 'p ch ish holatlari sezilsa, ulam ing ta ’sirini m axsus tajriba 
poydevorlari yordam ida aniqlash lozim.