M. E. Jumayev, Z. G'. Tadjiyeva

10 ichida mashg‘ulotlarni tashkil qilish metodikasi

Darsda matematik^ mashg'ulotlariga qiziqish uyg'otuvchi mu- sobaqa elementlarini o‘z ichiga olgan didaktik o'yinlarga ko'proq o‘rin berish kerak. Bular boshlang'ich maktabda matematika o'qitish tajribasidan ma’lum bo'lgan didaktik o‘yinlar («Jim», «Zinapoya», «Estafeta») bo‘lishi mumkin, bu o'yinlami o‘ynashda sinf kollektivi odatda ikkita komandaga bo‘linadi yoki ikki o'quvchi tomonidan o'ynaladi. Bunday o'yinlami shunday tashkil qilish muhimki, bolalar ba'zan «a'qituvchi» rolida bo'lib qolishsin, ya’ni to‘g‘ri bajarilganli- kni tekshiradigan bo'lishsin yoki o'zlari topshiriqlar berishsin (bola­lar o'yin paytida rollari bilan almashinib tursin).
Bolalar o'z mohiyatiga ko'ra qiziqarli bo'lgan maxsus tanlangan mantiqiy mashqlami katta qiziqish bilan tahlil qila oladilar.
Mantiqiy mashqlar, o'yinlar, didaktik material bilan amaliy ish- lar, bosma asosli dafiar bilan amaliy ishdar darsda nisbatan katta o'rin olishi kerak, ammo bular bilan bir qatorda o‘qitishning oddiy metodlaridan ham foydalaniladi, bu metodlar ham qaralayotgan holda ma’lum xususiyatga ega. Masalan, bog'cha-maktab o'quvchi- lari bilan ishlashda uzoq tushuntirishlar bo'lmasligi kerak. Tushun- tirish ko‘pincha tayyorlovchi suhbat bog'cha-maktab shaklida olib boriladi. Kitob bilan ishlash, odatda, o‘qituvchi rahbarligida o‘tadi, ammo yil oxirigacba balalami kitob bo‘yicha ba’zi topshiriqlami mustaqil bajarishga o‘rgatish kerak (misollami yechish, uncha qiyin bo'lmagan kicbik matnli masalalami yechish).
Bog'cha-maktab o'quvchilari bilan mashg'ulotlami tashkil qil- ishning muhim talablaridan biri shunday sharoit yaratishdan iboratki, bu sharoitda bolalar faoliyatlarining turi o'z vaqtida almashtirilishi va bajarilayotgan topshiriqlaming xilma-xil bo'lishi ta’minlanishi kerak (kuzatishlar, didaktik materiallar bilan amaliy ishlar, rasm sol- ish, suhbatda qatnashish, daftarda mustaqil ish bajarish, kitob bilan ishlash.
Shundan keyin kitob bilan ishlash sanoq materiallari bilan yana amaliy ishlar bajarishga o'tiladi (masalan, masalalar tuzish uchun ko'rsatmali rasmlardan foydalaniladi). Bundan keyin esa o'qituvchi doskada tushuntirgani bo'yicha daftarda mustaqil ish bajariladi.
Darsning borishida, o'qituvchining xohishiga qarab, bolalarda charchash alomatlari sezishi bilanoq, jismoniy tarbiya daqiqalari o'tkazish foydalidir, darsga bolalaming kayfiyatini ko'taruvchi, ma­salan, hazil masalalar, qiziqarli, yorqin, g'alati rasmlar, jadvallar va shu singari qiziqarli elementlarni kiritish foydalidir. Shu xildagi ba’zi materiallar darslik sahifalarida berilgan.
Darslik bilan ishlash darsda ozgina vaqtni olsa-da, ammo aynan shu kurs tizimining izchilligini aniqlaydi, dastur talablarini aniq- lashtiradi, kursning har bir masalasi qaysi darajada qaralayotganini ko'rsatadi, ular qanday ketma-ketlikda o'rganilishini ko'rsatadi.
Darslikni yaxshi bilish o’qituvchiga kursni rivojlantirish man- tig'ini (mazmunni, ishni ba’zan esa uni tashkil qilishni, shu rejalash bosqichda foydalanilishi maqsadga muvofiq bo’lgan ko’rsatmalilik turlarini) tasavvur qila olishga yordam beradi.
Shu sababli, darslik xususiyatlarini chuqur bilib olish kerak.

3. 
   Darslikning asosiy xususiyatlari
   

1. 
   Darslik darslar bo'yicha tuzilgan (har bir sahifa bir dars). Har bir sahifada yangi darsga tegishli materialgina berilgan bo’lmay, balki ilgari o‘tilganlarga asoslangan material ham berilgandir. Bunda darslik mualliflari o‘z oldilariga har bir yangi masalani qarash uchun oldindan tayyorgarlik ko’rishni va tizimli ravishda rivojlantirish, chuqurlashtirish va mustahkamlashni, shakllantirilayotgan bilim va malakalami takomillashtirish hamda puxtalashni maqsad qilib qo‘yishgan.
   

Bunda «har bir sahifa bir dars» degan umumiy qoidadan chetga chiqishlar ham bo’lishi mumkin. Masalan, qo‘sh sahifalar (kitob «razvorotlari») deyarli hamma vaqt rasm sujetlari bilan birlashtiril- gan bo’ladi (masalan, «maktab», «o‘yin maydonchasi», «о‘у», «ko'cha», «bo‘n> va shu singarilar), ko’pincha bu sahifalardagi rasmlar berilgan o‘quv material! temasi bilan ham birlashtirilgan bo’ladi. 0‘qituvchi darslik tuzilishining bu xususiyatidan foydalanar ekan, sinfda u yoki bu materialni o‘rganishga ikkita dars ajratish za- rur emasligini, o'quvchilar bu masala bo’yicha yetarlicha moMjal ola bilishlarini ko’ra olsa, ikki sahifa materialidan bir darsda foydalan- ishi mumkin.

2. 
   Kitobning yangi material bilan tanishtirish va mustahkamlash tizimini aniqlovchi darslikka o‘z matematik mazmuniga ko’ra qiziqarli yoki musobaqa, ba’zida esa didaktik o’yinlar o’tkazish imkonini beruvchi asosiy materialni o^lz ichiga olgan sahifa kiritil- gan.-
   

Kitobga kiritilgan o‘quv materiallari asosiy vazifasi o‘tilganlami mustahkamlashdan iborat. Ulardan har xil foydalanish mumkin: ba'zan mavzu (qism mavzu) bo'yicha mustahkamlash darslarida foydalanadi, ba’zan ayrim mashqlari o’tilayotgan istalgan darsga kiritilishi mumkin. Berilgan qiziqarli mashqlar va o’yinlaming maz- munidan o‘qituvchi namuna sifatida foydalanishi mumkin, ulaTdan foydalanib, o'qituvchi yil davomidagi darslarga mo'ljallangan shun- day topshiriqlar va mashqlami osongina tuzishi mumkin.
Darslikda berilgan topshiriqlar, savollar, mantiqiy xarakterdagi mashqlar materialidan bolalar bilan o'tkaziladigan darsdan tashqari ishlarda ham, ertaliklar tayyorlashda va hokazolarda ham foydalanish mumkin.

3. 
   Kitobda butun o'quv material™ berish xususiyatlari va ulam- ing o'qitishga tayyorgarlik darajalarini hisobga olish zarurati kitobda butun o‘quv materialini berish bilan tushuntiriladi. Uning sahifa- lariga matnii materia! ancha keyin kiritilgan, shu sababli kitobning deyarli butun mazmuni unda bar xil rasmlar va matematik yozuvlar yordamida beriladi, bu yozuvlar bolalaming sonlar va amallar, te- gishli raqamlar va ishoralar (belgilar) bilan tanishlirilishiga qarab se- kin-asta kiritiladi va murakkoblanshtirib boriladi.
   

Oldin maxsus o'rganish namunasi bo'lgan raqamlar va belgilar endi sekin-asta ko'rsatma materiali bo'lib qoladi. Yozuv amal bajar- ish uchun tayanch bo'lib qoladi. Masalan, qo'shishda sonlaming o'rinlarini almashtirish usuli o'rganilgandan keyin darslikda ushbu ko'rinishdagi yozuv taklif qilinadi:
4 + 6= 10 6 + 4 = 10
lshlanayotgan misolning tagiga chiziq chizib qo'yilgan, uning ostida esa «yordamchi» misol berilgan bo'lib, bolalar bu misoldan foydalanib va o'rganilgan usulni qo'llab, birinchi misolni yechishlari mumkin.

4. 
   Boshlang‘ich maktab uchun mo'ljallangan hamma mate- matika darsliklari kabi bog'cha-maktab o'quvchilarining 1-sinfiga mo'ljallangan darslik kursini maqsadga muvofiq tanlangan masalalar va savollar ochib beradi. O'qituvchi mashqlar tizimining hammasini butunicha tasavvur qila olishi, ulaming kursdagi va har bir darsdagi o'mini ko'ra olishi muhimdir. Bu mashqlar ichida hisoblash ko'nikmalarini puxtalashga yo'naltirilgan mashqlar katta o'rin oladi.
   

Shu bilan birga hisoblashga oid mashqlami tanlash (aqqoslash- lar, kuzatishlar o'tkazish, umumlashtirishlar qilish imkonini ochadi. Masalan: 9 + 1; 8-1; 3 + 2; 10-1; 8+1; 5-3.
a+3, a-3 ko'rinishdagi qo'shish va ayirish hollarini qarashda bo­lalar bilimlari tizimga solinadi va umumlashtiriladi, bunda
ko'rsatmalilik shakli ulami tizimlashtirish imkonini beradi: ish oidin syujetli rasmga tayanib bajariladi, keyin esa sekin-asta abstrakt mate- rialga (kubchalarga, doirachalarga) o'tish amalga oshiriladi. Yoki bir necha dars davomida bolalar 3 sonini qo‘shish (ayirish) usulini o'rganishadi, shundan keyin esa umumlashtiruvchi ish bajariladi, 3 sonini qo'shish va ayirishga doir jadval tuziladi va o‘rganiladi; jad- valdagi qo‘shish va ayirishga doir misollar qatorasiga yechiladi, ora- latib yechiladi, ikkitalab yechiladi va hokazo.

5. 
   Darslikda bolalami matnli arifmetik masalalarni yechishga o'rgatishga yo'nallirilgan tobora qiyinlashib boruvchi har xil mash- qlar tizimi katta o‘rin oladi. Ammo bu «matnli» masalalar darslikda oidin main bilan emas (hali bolalar o‘qishni bitmaganliklari tufayli), balki rasmlar bilan ifodalangan. 0‘qitish muvaffaqiyatli bo'lishi ucbun bu rasmlaming vazifalari va ulaming xususiyatlarini yaxshi tasavvur qilish muhimdir. Shu munosabat bilan eng oidin shuni ta’kidlash lozimki, har qanday holda ham birinchi vaqtlarda rasmlar- dan matnini o‘qituvchining o‘zi aytadigan masalalarga oid rasmlar tariqasida foydalanish kerak. Bu holda rasm bolalarga masala maz- munini o‘zlashtirishga yordam beradi va uni yechishda ko'rsatmali tayanch bo'ladi. Bolalami rasmlarga qarab mustaqil masalalar tuzishga jalb qilish o'qitishning navbatdagi bosqichlarida, bunga ular yetarlicha tayyor bo'lganlaridan keyingina mumkin bo'ladi. Darslik- dagi rasmlar masalalar ustida ishlashning ma’lum metodikasini aks ettiradi.
   

4. 
   Daftar bilan ishlash
   

Sinfda ishlashda darslik bilan bir qatorda bosma asosli daftar asosiy qo'llanma hisoblanadi. Daftarda berilgan mashqlar darslik materialini tarkiban toMdiradi. Mazinuniga ko‘ra u darslik bilan uz- viy bog'langan, har bir darsning aniq vazifalariga erishishga yordam beradi va shu bilan bir vaqtda o'quvchi faoliyatiga xilma-xillik kiri- tadi, bunda u o'quvchiga rasm solish, chala ishlangan rasmni chizib tugatish, bo'yash, chiziqlar bilan birlashtirish, o'rash va shu singari- lar imkoniyatini beradi. Bu bola qo'lini raqamlami yozishga yaxshi tayyorgarlik bo‘lib xizmat qiladi.
Наг gal dattarda navbatdagi topshiriqni bajarishdan oldin bolalar uni qanday bajarishlari kerakligini albatta ko'rsatish kerak (nimadan boshlash kerak, qaysi yo'nahshda harakat qilish lozim, u yoki bu figura yoki raqamni o‘rashda qalamni uzish kerak yoki kerakmasligi va shu singarilar). Bulaming hammasini doskada ko'rsatish kerak, shundan keyin o‘quvchilar o'qituvchi tushuntirishlarini takrorlashadi, qo'llariga qalam (ruchka) olib, o‘z daftarlarida bajarishlari kerak bo'ladigan harakat yo‘nalishlarini «havcda» ko'rsatadilar, shundan keyingina mustaqil ishga kirishadilar.
Daftaming bir sahifasida, asosan 3 ta darsga material berilgan, ya’ni darslikning uch sahifasi bo'yicha ishlashga mos keladi (raqam- lari daftar sahifasining o‘ng yuqori burchagida keltirilgan).
Daftarda joylashtirilgan va aniq darsga mo'ljallangan materialni o‘quvchilarbilan to'la bajarish kerak.
Daflarda mustaqil ishlar bilan bir qatorda, odatda, har bir mashg'ulotda har xil didaktik materiallar bilan bajariladigan amaliy ishlar o‘z o‘mini topishi kerak. Didaktik materiallardan foydalanish metodikasi haqida kursning asosiy masalalarini qarashda mufassal gapiriladi. Darsga tayyorlanishda o'qituvchi bunday mashqlar sonini aniqlashda matematika darsi birinchi sinfda vaqt bo'yicha quyidagi 3 ta teng bosqichga bo'linishini hisobga olishi kerak:

1. 
   Kvadratlar, doiralar va uchburchaklar ustidan qalam yurgizib chiqing va bo'yang. Kvadratlar doiralardan ko‘p bo'lishi uchun nechta kvadrat kerak bo'lsa, shuncha kvadrat chizing. Kvadratlar qancha bo'lsa, uchburchaklar shuncha bo'lishi uchun nechta uchbur- chak kerak bo'lsa, shuncha uchburchak chizing.
   
2. 
   Doiralardan foydalanib, yana qanday predmetlar rasmlarini ishlash mumkin? Shular rasmini ishlang.
   
3. 
   Kataklarga chizilgan shakllar ustidan qalam yurgizib chiqing. Satr oxirigacha figuralar rasmini chizing
   

Kitob beti bo'yicha:

1. 
   Nechta olma rasmi solingan bo'lsa, shuncha nok rasmini chizing.
   
2. 
   Chiziqlar ustidan qalam yurgizib chiqing. Satr oxirigacha ka­taklarga naqshlar chizishni davom ettiring.
   
3. 
   Satr oxirigacha kataklarga naqsh chizishni davom ettiring.
   

1
4