M. E. Jumayev, Z. G'. Tadjiyeva

§. O'qitishni tashkil qilishning darsdan tashqari
shakllari

Matematikadan «sinfdan tashqari ish» deyilganda o'quvchi- laming darsdan tashqari vaqtda tashkil qilingan, dastur bilan bogMiq bo'lgan material asosida ixtiyoriylik tamoyiliga asoslangan mash- g'ulotlar tushuniladi.
/. Matematikadan sinfdan tashqari ishlarning mohiyati va uning turlari
Sinfdan tashqari ishlar o'quvchilaming matematik bilimlarini chuqurlashtirsh va kengaytirish, murakkab misol va masalatami yechishni mashq qilish, matematikaning hayot bilan bog'liq bo'lgan
tomonlarini ochadigan va dasturga kirmagan ba’zi savollar bilan tanishtirishni maqsad qilib oladi.
Sinfdan tashqari ishlaming quyidagi turlari uchraydi: Mate- matik to’garaklar, olimpiadalar, qiziqarli matematik kechalar, matematik ekskursiyalar. Shuningdek, matematik gazetani chiqarish, matematik viktorina va burchaklami tashkil qilish.
Sinfdan tashqari ishlar orqali quyidagilar amalga oshiriladi: bilimlarni va amaliy ko‘nikmalami chuqurlashtirish hamda kengay- tirish; o’quvchilaming mantiqiy tafakkurlarini, topqirliklarini, mate­matik ziyrakliklarini rivojlantirish; matematikaga qiziqishlarini ortti- rish, qobiliyatli va layoqatli bolalami topish, talabchanlik, irodani tarhiyalash, mehnatga muhabbat, mustaqillik, uyushqoqlik va insoni- ylikni tarhiyalash.
Sinfdan tashqari ishlar darslarga nisbatan ba’zi farq qiluvchi xususiyatlarga ega:

1. 
   O’z mazmuni bo’yicha matematika dasturiga taalluqli emas. Ammo beriladigan bilimlar o’quvchilaming kuchiga mos bo’lishi kerak.
   
2. 
   Sinfdan tashqari ishlar imkoni boricha barcha o’quvchilami jalb qilishi, ya’ni qiziqarli bo’lishi zarur. Past o’zlashtiruvchi o’quvchilar ham qiziqish yordamida faol o’quvchilarga aylanishi mumkin.
   
3. 
   Sinfdan tashqari ishlar ixtiyoriylik tamoyiliga asosan tashkil qilinadi, lekin qiziqishni ta’minlash lozim. Bu mashg’ulotlarga baho qo’yilmaydi, ammo faol ishtirok etgan o’quvchilar rag'batlanliriladi.
   
4. 
   Mashg’ulot mazmuni va shakllariga qarab, 10-12 minutdan 1 soatgacha mo’Ijallangan bo’lishi mumkin.
   
5. 
   Sinfdan tashqari ishlaming mazmuni va shakllarining turli- tumanligi.
   

Sinfdan tashqari ishlarga: qiziqarli matnli masalalar, o’tkir zehnlilikka oid masalalar, hazil masalalar, berilgan ma’lumotlari etish- maydigan yoki berilgan ma’lumotlari ortiqcha masalalar, mantiqiy ma­salalar, qiziqarli matematik voqealar, arifmetik rebuslar, o’yinlar, fo- kuslar, bnshqotirmalar tarixiy ma’lumotlar berish va boshqalar kiradi.
Maktah amaliyotida hozir quyidagilar uchraydi: matematik 10 minutliklar, soatliklar, matematika kechalari, matematika to’garak- lari, ertaliklar, viktorinalar, tanlovlar, olimpiadalar.
Sinfdan tashqari ishlami tashkil qilish va o’tkazish metodikasi quyidagilarga asoslanishi kerak:

1. 
   Darsda o'quvchilar olgan bilim, malaka va ko'nikmalami hi- sobga olgan holda o‘tkaziladi.
   
2. 
   Sinfdan tashqari ishlar c'quvchilaming xohishi, havaskorligi, ijodkorligi tamoyillariga asoslanishi va ulaming individual fikrlarini qoniqtirish maqsadida tashkil qilinadi.
   
3. 
   Sinfdan tashqari ishlarni o'tkazish shak I lari darslardan farq qilib, qiziqarli tomoni kuchli bo'ladi. Buning uchun zaruriy shart shuki, o'tkaziladigan ishning rejalashtirilishi va tizimliligining mu- rakkabligidadir.
   

Quyida sinfdan tashqari mashg'ulotlar o'tkazish rejasini kelti- ramiz.
Matematika fanidan sinfdan tashqari tadbirlar rejasi

№	Tadbir shakli	Tadbir mavzusi	Tadbir maqsadi	0‘qituvehi faoliyati	O'quvchi faoliyati
1	Matematik o'yinlar	Sehrli kvadrat	Fez va aniq hisoblash V	0‘yinni boshqar- ish, 0‘quvehilami qiziqtirish va sehrli kvadrat tarixi bilan tanisblirish	Mantiqiy fikrlash
2	Qiziqarli matematik soatlar	Rcbuslar, fokuslar, Krsvordlar	Matematika darslarida olingan bilim] ami chuqur- lashtirish	lurli rebuslami, krasivcrdlami tay- yorlash	Rebuslar va kros- vordlami topi sh
3	Matematik Viktorina	Mamma narsalami bilishni is- tayinan	Murakkab masalalar	lurli murakkab masalalami tayyar- lash va viktorinani boshqarish	Ilamma masala- larni bilisbga intiladi- lar
4	Matematika ertaligi	Tarixiy masalalar	Tarixiy mi- sollami o'rganish	Misollami layyor- lash jvaertaliklami boshqarish. Tarixiy misollarga qiziqti­rish	Misol­lami yechishg a harakat qilish
5	Matematik lo'garaklar	Mashhur matematik olimlaming hayoti va faoliyati	Olimlar- ning mate- matikaga qo'shgan Hissasi, ma­tematika ta-	Matematika lo'ga- ragini boshqarish va sseriariy yozish	Tarixiy material - lar to‘p- lami

			rixini chu- qur o'rga- nish
6	Dcvoriy gazeta	Qiziqarli larixiy hi- koyalar, olimlarning ijodi va hayolidan yangitiklar	O'quvchila rning dun- yoqarashini shakllan- lirisbga cr- ishish	Dcvoriy gazeta uchun material to'plash	Devoriy gazcta- larni chiqarish va lari­xiy ma- teriallar- ni o'rga- nish
7	Ekskursiya- lar	tarixiy muzeylarga sayohallar- ga olih bo­orish	Milliy gra- fika. Gco- inelrik shakllar bi- Ian lanishli- rish	Ekskursiya jaray- onida larixiy mate- riallar bilan Ian ishlirish	Matema- likadan yangi bilim- larga ega bo'lish

Matematika darslari samaradorligini oshirishda tarixiy
materiallardan foydalanish rejasi

№	O'rganiladigan mavzular nomi	Darsning borishi	Kutiladigan natija	Tarixiy lu- shunchalarni shakllantirish manbaalari
1	Natural sonlami raqainasiyasi va ular ustida arif- metik amallar	Yashash uchun raqamlarni za- rurligi, uni xalq ijodiyoli va qadriyatlarida ifodalanishi	Raqamlarni pay-do bo'lish zaruriyali va asoschilari Al- Xorazmiyning «Hind kilobit) riso- lasi abamiyalini bilishva vatanpar- varlik hissiyolini larbiyalash	Xalq og'zaki ijodiyoli, ma- sal, topishmoq mulafakkirlar la'liinotidir
2	Miqdorlar: uzurlik, yuza, vaqt, hajm, og‘irlik tushun- chalari va o'lchov birlik- lari	Turli imqdorlar- ni kelib chiqish tarixi, ulami bar kunlik bayotga ishlatilishi. O'quvchilami aniq, mantiqiy fikrlashga o'rga- lish	O'nli pozision tizimini o'lchov birliklarida talbiq etilishi. O'quvchilar ongli ravishda buni ish- latishi	Turli xalqiar da miqdorlarni o'lchashda turli o'lchov birliklari, ular- ning nomlari. Turli o'lchov asboblari scat, chizg'ich, palilka va h.k.)

3	Kasrlar va ulush tushunchasi	Ulush va kasr lushunchalari kelib chiqish ta- nxi, lurli xalq- lami bular lo‘g‘- risidagi fikrlari	Kasrlarni kundalik hayotda masala- misollarni ycchish- da lo'g'ri talbiq etilishi. Valan- parvarlik tarhiya	Qadimiy Misr, Bobilliklaini kasr haqidagi la'limoli. O'rta Osiyolik olim- laming, xusu- san G'iyosiddin al-Koshiyning «Arifmelika ka- lili» asari Ibn Sire, Bcruniy ijodi
4	Algebra ele- mcntlarl: sonli va o'zgaruvchi ifodall lushun- chalari, tcng- sizliklar va lenglamalar ycchisli	Algebrik lu- shunchalami ke­lib chiqish lari- xi. Malcmalik hilimlarni chu- qurlashlirish Mantiqiy abst- rakl fikrlashga o'rgalish	Algebra clement- larini ongli rav- ishda tushunish, hilish, lo'g'ri lat­biq ctish. Buyuk ajdodlarimiz ijadi bilan yaqindar lari- ishish. Milliy o'z- likni anglash hissi- ni tarbiyalash	Muhammad - al-Xorazmiyni «Al-jabr va al- muqobala» asari va uning ahamiyali. Qadimgi Misr papirusilari- dagi ma'lu- mollar, qa­ dimgi Yunnn olimlarining la'limoli. Umar Hay- yom ijodi
5	Geomelriya ele- mcntlari: nuqla, lo'g'ri chlziq, kcsma, burchak, uchbjrchak, lo'rlburchuk, lo'g'riburchak, ko'pburchak, aylana. kvadral, yuza va h.k.	Gcomelrik figu- ralami cbizish, o'lchash, geo- metrik masala larni ycchish, kundalik hay- olga latbiq ctish	O'quvchilarning fazoviy tasavvur- larini abslrakt fikr- lashini rivojlanadi, ainaliy malakalar tarkib topadi	Evklidning «Negizlar» asari, Pilo- goming ilmiy maklabi, ijodi. Barclia buyuk O'rla Osiyo olimlari ijodi, faoliyali
6	Masalar ycchish	Mantiqiy fikr- lash, analiz va sintczni qo‘1- lashga o'rgalish. 1 aqqoslash, uin urn lash tirish. koilkrellashli- rishga. yo'nal- lirishga o'rgalish	Malemaiik bilim- larni amaliyolga latbiq qilish. Ma­sala yordamida larbiya muammo- larni hal qilish	Qadimgi Misr papiruslaridan boshlab hozirgi davrn- ing turli man- balari

Shuni ta'kidlash lozimki, individual va guruhli mashg'ulotlar tizimli ravishda o'tkazilmasligi, aksincha, asosiy ish sinfda bajaril- ishi kerak. Sinfdan tashqari ish sinfdagi dars shakliga nisbatan bir qa- tor o’ziga xos xususiyatlarga ega:

1. 
   0‘z mazmuni bo’yicha u davlat dasturi bilan cheklanmagan, matcmatik material o‘quvchi]aming bilimlari va malakalariga mos ravishda berilishi kerak.
   
2. 
   Boshlang'ich sinflarda bolalaming matematikaga nisbatan to'plangan turg'un qiziqishlari haqida hati gapirib bo‘lmaydi.
   
3. 
   Topqirlik, ziyraklik, tez hisoblashlar, yechishning samarali usuilaridan foydalanish rag'batlantirilishi kerak.
   
4. 
   Darslar 45 minutga rejalashtirilgan holda sinfdan tashqari mashg‘ulotlar mazmuniga va o‘tkazilish shakllariga qarab 10-12 minutga ham, bir soatga ham moMjallangan bo*lishi mumkin.
   
5. 
   Sinfdan tashqari ishlar shakl va turlari (qiziqarli matematika soatlari, to‘garaklar, viktorinalar va h.k.) qarab mazmunining turli tumaniigi bilan xarakterlanadi.
   

Matematika minutliklarida, topshiriqlarga qiziqish uyg'otish va quvvatlash uchun bu topshiriqlar darslarda beriladigan oddiy mate- matik topshiriqlarga o'xshash boimasligi kerak.
Mashg'ulot o‘tkazish uchun har xil qiziqarli arifmetik va ge- ometrik mazmunli masalalar, qiyinroq masalalar, hazil masalalar, masalalar tuzishga doir masalalar, qiziqarli kvadratlar, rebuslar, top- ishmoqlar va boshqalar material bo‘lib xizmat qiladi.
Matematik to'garak matematikadan tizimli sinfdan tashqari ish- ning eng ko‘p tarqalganidan biri. Lining asosiy vazifasi - matemati­kaga alohida qiziqish ko'rsatgan o‘quvchilar bilan bajariladigan chuqurlashtirilgan ish.
Matematik to‘garak ishi qiziqarli matematika soatlaridan quyi- dagilar bilan farq qiladi:
Matematika to'garagiga o'quvchilar tanlashda ulaming mate­matikaga nisbatan alohida qiziqishlarini, moyilliklari va imkoniyat- larini hisobga olish kerak.
Mustaqil ravishda ko'rgazmali qurollar (abaklar, ba’zi o'yinlar uchun misollar yozilgan kartochkalar va boshqalar) tayyorlaydilar, matematika kechalari o'tkazishga tayyorgarlik ko'radilar va hokazo.
Matematika to'garagini o'tkazish uchun oldindan uning ish re- jasini tuzish kerak. Namuna uchun ikkinchi yarim yillikda 1-sinfda o'tkazilgan ba’zi to'garak mashg'ulotlarining taxminiy rejalarini keltiramiz:

1. 
   mashg'ulot 1. Rebuslami o'ylab topish. 2. Qo‘shishga oid qiziqarli masalalar. 3. 100 ichida raqamlashni bilishni tekshirishga oid mashqlar. 4. Topqirlikni talab qiladigan masalalar 5. Hazil ma­sala. 6. Topishmoqlar. 7. Quvnoq sanoq (20 ichida) o'yini.
   
2. 
   mashg‘ulot. 1. Rebuslami o'ylab topish 2. Topqirlikni talab qiluvchi she'riy masalalar. 3. Geometrik figuralami tahlil qilishga doir mashqlar. 4. Hazil masala. 5. “Sonni to'ldir” o'yini.
   
3. 
   mashg‘ulot. Dars tipidagi to'garak mashg'uloti.
   

Boshlang‘ich sinf matematika darslarida tarixiy material-
lardan foydalanish (imkoniyatlari) mazmuni.
Darhaqiqat, o'zbek xalqining buyuk mutafakkirlari ham uzoq o'tmishdayoq olib borgan tadqiqotlari va amalga oshirgan kashfiyot- larida insonlami odobli, ma’naviyati yuksak, komil, mehnatsevar, vatanparvar bo'lib tarbiyalanishiga yangi g'oya va ta’limotlami yaratganlar. Bular: Muso al-Xorazmiy (783-850), Abu Rayhon Ber- uniy (973-1048), Ibn Sino(980-1037); Umar Hayyom (1048-1131); Nasriddin at-Tusiy (1201-1274); Ulug'bek (1394-1449), G'iyosiddin al-Koshiy; Ali Qushchi (1402-1474); va boshqalaming bizga qoldir- gan boy meroslari fikrimizga asos bo'ldi. Bu allomalarimizning asar- larida bolalarning o'qishi, mehnati, odobi va bu ishda muallimlarning vazifalariga katta e’tibor berilgan. Jumladan, Nasriddin at-Tusiy fikri bo'yicha o'qituvchi o'quvchilami aql-zakovatiga ta’sir qilishi uchun o'quvchilar ishonchini qozonish va qalbidan joy olish mas’uliyatini his qilishi lozim. Abu Nasr Forobiy o'qituvchi faoliyatida yoshlam- ing axloqiy me’yorlari, amaliy ko'nikma va malakalarini o'zlash- tirishga yo'naltirilganligi asosiy vazifalardan biri ekanligini ifodalaydi. Ibn Sino fikricha, tarixiy manbalami bilish olijanob va foydali faoliyatdir. U ilm narsalaming inson aqli yordami bilan o'rganilishi shaxs faoliyatida muhim hisoblanishini ta’kidlab o'tadi. Abu Rayhon Beruniy pedagogik ijodida tarbiyaning maqsadi, vazifa- lari va o'mi, inson, yosh avlodning rivojlanishi haqidagi fikrlari chin ma'noda insonparvarlik asosida qurilgan Abu Rayhon Beruniyning pedagogik g'oyalaridan eng muhimi bilimni puxta va mustahkam egallash zarurligidir.
Ota-bobolarimizdan qolgan ilmiy merosni chuqur o'rganib, uni ta’iim va tarbiya jarayoniga tatbiq etish har bir ma’naviyatli va ijod-
kor mutaxassisning muqaddas burchidir. Quyida biz boshlang'ich sinflarda matematikadan dars samaradorligini oshirishga doir to'garak mashg'ulotini dars tipida o'tkazish mumkin boMgan na- munasini tavsiya etamiz.