M. Dáwletov, e. Dáwenov, D. SeyDUllAevA

§ 7.  Sintaksislik  baylanıs  haqqında  túsinik
Sózlerdiń  grammatikalıq  qurallar  arqalı  baylanısıp, 
belgili  mánilik  qatnaslardı  bildiriwine  sintaksislik  bayla-
nıs  delinedi.
Sózlerdiń  sintaksislik  baylanısıwı  arqalı  sintaksislik 
birlikler — sóz  dizbegi,  gáp  hám  tekst  dúziledi.  Mısalı: 
dáryanıń  suwı,  sulıw  jay,  paxtanı  teriw  sıyaqlı  sózlerdiń 
dizbegi  seplik  qosımtaları  hám  orın  tártibi  arqalı  bay-
lanısqan.
Sonday-aq,  sintaksislik  baylanıs  jay  hám  qospa  gáp-
lerdiń  quramında  da  baylanıstırıwshılıq  xızmet  atqarıp, 
mánilik  qatnaslardı  payda  etedi.  1. Ala  bultlar  aspandı 
qaplap,  qar  borap  jawdı.  (X.S.)  2. Bizler  shay  iship 
boldıq. 
Bundaǵı  birinshi  gáp — qospa  gáp.  Ol  eki  jay  gáp-
ten  dúzilip,  ala  bultlardıń  aspandı  qaplaǵanlıǵı,  qardıń 
borap  jawǵanlıǵı  haqqında  xabarlaydı.  Bul  qospa  gáp-
tiń  quramındaǵı  jay  gápler  bayanlawısh  formaları  hám 
intonaciya  arqalı  baylanısqan.  Ekinshi  gáp — jay  gáp. 
Bul  gáptiń  baslawısh  hám  bayanlawıshı  betlik  qosımta-
lar  arqalı  sintaksislik  baylanısqa  túsken.  Mánilik  jaqtan 
xabar  mánisin  bildiredi. 
28-shınıǵıw.  Oqıń.  Jay  gáplerdiń  quramındaǵı  sózlerdiń  sintak-
sislik  baylanısın  hám  mánisin  túsindiriń.
1. Ol  erte  oyandı.  2. Keń  daladan  qattı  samal  esip  tur. 
3. Ol  ornınan  turdı,  kerilip-sozılıp,  dem  aldı.  4. Tańnıń  taza 
hawasın  meylinshe  juttı,  kewil  sarayı  ráhátlengendey  boldı. 
5. Búgin  de  tań  sáhárde  Ámiwdiń  boyına  keldi,  aydınlı 
suwǵa  qaradı.  6. Kók  shóplerdi,  eginlerdi  qıraw  urdı.  7. Qara 
mallar  kók  shóplerdi  tamsanıp  jedi.  8. Seyilbek  azan  menen 
mallardı  Shoqayqumdaǵı  jaylawlarǵa  aydadı.  (X.S.)
http://eduportal.uz

---

25
29-shınıǵıw.  Kóp  noqattıń  ornına  tiyisli  qosımta  yamasa  kó-
mekshi  sózlerdi  qoyıp,  kóshirip  jazıń.  Qosımtalar  qosılǵan  sózdi 
baylanısıp  kelgen  sózi  menen  birge  astın  sızıń.
1. Aspan...  qara  bult  tegis  qaplap  al... .  2. Qar  borap  jaw... . 
3. Tal  tús...  jawǵan  qar  keshke  ...  tınba...  .  4. Qàr  dize... jawdı. 
5. Dawıl  tın... ,  bultlar  kóship,  aspan  ashıl... .  6. Dalańlıq 
appaq  bolıp  kórin... .  7. Jılt-jılt  etip  hár  jer...  juldız  kórin... . 
8. Aspannan  jeti  qaraqshı  juldız...  izle...  .  9. Dóń...  basına 
shıq...,  átirap...  qaradı.  (X.S.)
30-shınıǵıw.  Tekstti  oqıń.  Irkilis  belgileriniń  qoyılıw  sebeplerin 
hám  gáptiń  mánilerin  aytıń.
Men  báhárdi  sonday  jaqsı  kóremen.  Oksana  da  jaqsı 
kóredi.  Sizler  de  solay  shıǵarsız.  Báhárdegi  qozı-ılaqlardıń 
shad  bolıwın  aytpaysań-aw?  Sizler  olardıń  kewilli  oynap  júr-
genin  kórseńizler  edi?  «Nárestelerdiń  shaqı  qıshıydı», —  deydi 
Mansur  atam.
Men  palapanlardı,  hátteki,  alıstan  tanıyman:  ol  tastıń 
ústinde  turıp  basın  ana  jaqqa  bir,  mına  jaqqa  bir  burıp, 
tula  bedenin  tarap,  quyashqa  qızdırınıp  atır.
Al,  tawıqlar  she?  Olar  úydiń  dógereginde,  hámme  jerde 
órip  júr  hám  arasında  shaqırıp  qoyadı.
Báhár  kelse,  qanday  kewilli  boladı  desesh.  Hámme  ke-
willenedi.  Hámme  oynaydı,  hámme  qosıq  aytadı,  quslar  say-
raydı  ...  (M.K.)