|
БҚхтЛёр, бкрвюдп, чкрх, хйбАр, харид, чорёр, учар, чин, бўрж,
нажжор, рквож, чойхўр, хўроз, [илож,! чарх, чопди, жон, Андижон,
хоркж, хок, ховҚр, ҳкйрон.
Ҳойи хутти (ҳе) ҳарфи
Ҳойи ҳутти ҳарфи юмшоқ «ҳ» товушини ифодалайди. Бу товуш ўзбек
тилида мавжуд эмас. Аммо юмшоқ «ҳ» ҳарфи билан ёзиладиган ҳосил,
ҳайкал, ҳоким каби араб тилидан ўзлашган сўзларда истифода этилади. Ҳойи
ҳутти товуши ҳалқумдан портлаб чиқади, шу сабаб уни бўғиз товуши, яъни
айн ҳарфининг жарангли жуфти деб ҳам атайдилар.
Ҳойи ҳутти ҳарфининг ёзилиш шакллари жим, чим, ҳе ҳарфларининг
ёзилиши билан бир хил, фақат нуқталарнинг мавжуд эмаслиги билан
фарқланади. Ҳарфнинг богланишига диққат қилинг:
с 1
2
1-
топшириқ. Ҳойи ҳутти ҳарфининг ҳар хил шаклларини ўн
қатордан ёзинг.
2-
топшириқ. Ҳойи ҳутти ҳарфини с £
5
° V ^ харфлари билан
боғлаб сўзлар ясанг.
^/3-топшириқ. Қуйидаги сўз ва жумлаларни ўқинг, дафтарингизга
кўчириб ёзинг.
^^Фтопшириқ. Қуйидаги матнни ўқинг ва араб имлосига ўгириб
кўчириб ёзинг:
Бозор ёнида бир х^ёбон бор. Хиёбон тинч ва озодадур. Озуд^ ва
Мухтор хиёбондан ўтиб борар эди. У ерда дарахт ёнида бир[мухбир\
ўтириб ёзув ёзар эди. Тўсатдан бир хўроз пайдо бўлиб, мухбирга хўруж
этди. У жуда чўчиди. Озод ва ^Тухто^ хивич олибхўрозни ҳайдади.
26
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ҳойи ҳавваз (ҳе) ҳарфи
д
0
Ҳойи ҳавваз ҳарфи ўзбек тилидаги юмшоқ «ҳ» ундош товушини
ифодалайди. Бу товушни талаффуз қилиш учун ўпкадаги ҳаво оқимини
киндикдан чиқариш керак бўлади, яъни қорин бўшлиғидан чиқаётган ҳаво
оқими ҳеч қаерда қисилмай, тўғри оғиздан чиқиб кетаётганда ҳосил бўлади.
Ҳойи ҳавваз муттасил ҳарфлар сирасига киргани сабаб ҳар икки томондан
келувчи ҳарфларга қўшилиб ёзилади. Асосан тўрт хил ёзилиш шаклига эга,
лекин унинг яна бир неча хил ёзма шакллари ҳам мавжуд. Ҳаироҳ, пора,
ҳаво, баҳор каби сўзларнинг ёзилишида иштирок этади.
Кўринадики, ўзбек тилидаги юмшок «ҳ» товушини эски ўзбек ёзувидаги
икки ҳарф - ҳойи ҳутти ва ҳойи ҳавваз ҳарфлари ифодалайди. Ҳарфларнинг
бундай номланиши уларнинг бирини иккинчисидан фарқлаш учундир. Ҳойи
ҳавваз ҳарфи талаффуз этилганда, қорин бўшшғида енғил силкиниш
сезилади. Араб ва форс тилидан ўзлашган сўзларнинг асли қайси ҳе билан
ёзилган бўлса, эски ўзбек ёзувида ҳам худди шу ҳарфлар билан ёзилиши
шарт. Акс ҳолда сўзнинг маъносига зарар етади. Бу ҳарфларни фарқлаш
одатда, сўзларнинг ёзилишини машқ килиш, эслаб қолиш ва луғат
китобларга мурожаат қилиш орқали амалга ошади.
Ҳойи ҳавваз ҳарфи билан боглиқ имло масалалари
Ҳойи ҳавваз ҳарфи ўзбек тилидаги бир неча товушни ифодалашга
хизмат қилади:
1. Сўз бошида ва унли ҳарфлардан кейин келганда ҳойи ҳавваз ҳарфи
юмшоқ «ҳ» тарзида талаффуз қилинади.
2. Сўз охирида ундош ҳарфлардан кейин келганда эса «а» унли
товушини ифодалайди. Бу ҳолатда у алиф билан бир хил вазифани бажаради.
у е-Зрг/ о о Л 1 /
3. Ҳойи ҳавваз ҳарфи форс тилидан ўзлашган баъзи боғловчи сўзларда
(-ки, чунки, балки) қисқа «и» унли товушини ҳам ифода этиб келади.
Изоҳ сифатида шуни таъкидлаш жоизки, араб тилида ҳам ҳойи ҳавваз
ҳарфи «ҳ» товушини ифодалайди. Лекин сўз охирида келганда унинг устига
икки нуқта қўйилса, «т» товушини англатади. Бу ҳолат «тойи марбута», яъни
«боғланган то» деб аталади. Масалан,"»'д ^ '“'э -> тойи марбута муттасил
ҳарфлар билан ҳам уланиши мумкин:
27
www.ziyouz.com kutubxonasi
Сўз охирига кўйилган қуш замма «ун» шаклида ўқилади, яъни дарратун,
зарратун, тавоатун. Тавба, зарра, дарра каби ўзлашма сўзлар эски ўзбек
ёзувига танвин даммаси тугаган холда ўтган.
Эски ўзбек ёзувида ёзилган матнларда ҳойи ҳавваз ҳарфининг
ёзшшшида ҳар хиллик мавжуд. Бу ҳол айрим сўзлар ва сўзларга қўшиладиган
-қа. -га, -ки, -га каби қўшимчаларда кузатилади. Қадимги ёдгорликларнинг
матнларини кузатиш, шунингдек, кейинги даврда матбуотда эълон қилинган
эски
ўзбек
ёзувидаги
матнларни ўқиб-ўрганиш,
бу каби сўз
ва
қўшимчаларнинг ёзилишида ягона қатъий қоида мавжуд эмаслигини
кўрсатди. Баъзи манбаларда улар алиф блпан, баъзиларида ҳойи ҳавваз билан
ёзилган. Масалан, Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асарида '-ьи
1 2
3
4
5
'ддэ'
1
л
11
иь каби сўзлар алиф билан ёзилган. Лекин илк девонда <1 л?
«-^1
■Цч
'д
??1
“ддэ
1
каби сўзлар ҳойи ҳавваз ҳарфи билан ёзилган. Ҳатто айрим
ғазаллар қофиясидаги
_>
1
£ *->д
1
«да» кўшимчаси ҳам ҳойи ҳавваз билан
ёзилган. Шу билан бирга
_)>* Ь-У 'дэ' шаклида алиф ҳарфи билан ёзилган
сўзлар ҳам йўқ эмас. Бундай ҳол Навоийдан кейин яшаб ижод этган шоирлар
ижодий меросида ҳам мавжуд.
Демак, ҳойи ҳавваз илгари асосан араб ва форс-тожик тилларидан
ўзлашган сўзларда қулланган бўлса, кейинчалик унинг вазифаси кенгайиб,
ўзбек тилидаги айрим сўзлар ва қўшимчаларни ифодалашда ҳам истифода
этила бошлаган. Ҳойи ҳаввазнинг туркий, асосан, ўзбекча сўзлар охирида ва
қўшимчаларда унли товуш сифатида ифодаланишининг сабаби ҳақида бирор-
бир қатъий фикр айтишимиз қийин. Балки бу давр тақозосидир ёки котиблар
билим даражаси, савияси билан боғлиқ ҳолдир.
Ҳар ҳолда араб ва форс-тожик тилидан ўзлашган сўзлар анъанавий
равишда илк асл матнларда қандай берилган бўлса, шу кўринишда ёзилгани
мақсадга мувофик.
Қўшимчалар ўзбек тилига тааллуқли бўлгани сабаб алиф билан
ифодалангани маъқул кўрилади. Бу муаммони ҳал қилиш зарур ва у
тилшунос олимлар зиммасидаги муҳим вазифалардан бири бўлиб қолади.
1
-
топшириқ. Ҳойи ҳавваз ҳарфининг турли ёзилиш шаклларини бир
бетдан ёзинг.
2-
топшириқ. Қуйидаги сўзларни ўқинг. Ҳойи ҳавваз ҳарфининг
ёзилишига эътибор беринг ва машқ дафтарингизга кўчириб ёзинг.
уАЗ оЗлл.
аХи
озЬ
о^
1
л.
о
_^
а
»
л
о
_)^1
1
А
«^и
1
зд
ЧлЗД АйЬ
Л о_Дз
3-
топшириқ. Ўзингиз мустақил равишда ҳойи ҳаввазнинг «а» ва «ҳ»
товушларини ифодалаб келишига бештадан гап тузинг ва кўчириб ёзинг.
4-
топшириқ. Ўтилган ҳарфлар иштирокида олтита гап тузинг.
5- топшириқ. Сўзларни эски ўзбек ёзувига ўгириб ёзинг:
28
www.ziyouz.com kutubxonasi
(Х-о
2
-
Do'stlaringiz bilan baham: |
