К а т т а я р и м ш а р ла р п ус т ло ги б и л а н р е т и к у л я р ф орма
ц и я ур т а си д а ги и к к и т о м о н ла м а богланиш лар .
Ярим ш ар
лар пустлоги билан мия узанининг ретикуляр формацияси
у ртаси д а мураккаб узаро таъсир мавжуд: ретикуляр форма
ция катта ярим шарлар пустлорининг гонусини оширади, катта
ярим ш арлар пустлоги эса ретикуляр формацияга туш увчи -
цузгатувчи ва тормозловчи и м пулслар юбориб ретикуляр ф о р -
мациянинг цузгалувчанлигини ош и р а ёки камайтира о л ад и .
Катта ярим шарлар пустлори ретикуляр структураларга ку п и н -
ча торм озловчи таъсир курсатади. Р ети куляр формация я р и м
ш арлар пустлорига фаоллаш тирувчи таъсирини кучайтириб,
ярим ш арлар пустлогининг царама-цариши тормозловчи т аъ си р
этадиган механизмини ишга солади, бу механизм кортико-ре-
тикуляр цайтар алоца воситасида ретикуляр формацияни то р -
мозлаб туради. Мия механизмларининг фаоллиги шундай уз-узи-
дан бош царилиш туфайли, д оим о б и р дараж ада туради.
Ярим ш арлар пустлори билан рети кул яр ф ормация у р т а -
сида им пулсларнинг айланиб ю ри ш туф ай ли , миянинг т е т и к
^олати м уттасил бир хилда турад и . Ф арм акологик п р еп ар ат-
лар ю бориш йули билан уш а ^ал ц аси м о н узаро таъсир б у зи л -
ганда кутарилувчи - ф аоллаш тирувчи таъсирлар тухтаб, м и я
наркотик уйцу ^олатига киради.
¿{аракат р е а к ц и я л а р и н и н г к а т т а я р и м ш а р ла р п у с т л о -
гида п а зора т ц и л и п и ш и (к о р т и к а л назорат ).
Одам ва ю к-
сак дараж адаги хайвонлар бош м и яси н и н г катта ярим ш а р
лар пустлори бутун организдаги б арч а ^аракат актларини бо-
шцариб туради. Волга етган сутэм и зувчи цай вон ларн и нг ак-
сарисида ^аракатлар (масалан, ю ри ш , ю гуриш ) ярим ш а р л а р
пустлогининг иштирокидан тацщ ари ю зага
ч щ а
олади ва я р и м
ш арлар пустлори олиб таш лангандан кейин сацланиб ц олади ,
м айм унларда ва айницса, одам да ^ар ак атл ар катта ярим ш а р
лар п устлогининг муцаррар и ш ти роки да ю зага чицади. Ф у н -
кцияларнинг кортикализация ф ен ом ен и ш унда намоён б у л а -
ди. Одам катта ярим шарлар п устлогин и н г мотор со^аси >^атто
озгина зарарланганда (масалан, тро м б о зд а ёки цон ц у й и лган -
да) цам гавданинг царама-царши том он и да тула ^ ар ак ат ф а-
лажи келиб чицади.
^ ар а к ат актларини катта ярим ш арлар пустлогини ш у н и н г
учун назорат цила оладики, пустлоцнинг мотор, прем отор ва
бошца соцаларидаги нейронлар орца мияга (унинг орали ц ва
мотор нейронларига) ^ам экстракортикоспинал си стем ан и нг
ядроларига (таргил тана, цизил ядро, цора субстанция ва >;ока-
зо) ^ам эфферент импулслар ю боради. ^ а р бир муайян п ай тда
гавда рецепторлари курув, вестибуляр, бурим мускул, тагти л
(тугиш) рецепторларидан катта ярим шарлар пустлогига аф ф е-
рент импулслар келиб. баж арилаётган харакатнинг бо ри ш и
(йуналиш и, кучи, ам плитудаси ва шунга ухшашалар) ва унинг
натижалари ^а^ида ахборот етказиб бериш кортикал назорат-
нинг му^аррар зарур ш артидир.
40-расм. Кортико-ретикуляр боиинишлар (Г.Мегундан).
А -рет икуляр ф орм ациянинг катта ярим шарлар пуст логига кута-
рилувчи ф аоллаш т ирувчи т аъсирш рининг т арцат ш йулларини
т асвирловчи чизма; Б -ка т т а ярим шарлар пустлогидан рет икуляр
ф ормацияга тушувчи й улларининг чизмали тасвири. Б у йулларининг
специф ик афферент й уллар коллатераллари билан конвергенцияси
курсат илган. С п-ярим ш арлар пустлогига борадиган ва рет икуляр
ф ормацияга коллат ераллар берадиган специфик аф ферент йуллар.
Шундай ь^илиб, ярим шарлар пустлоги билан ^аракат аппарата
уртасида доиравий узаро таъсир мавжуд: ярим шарлар пустлоги
^аракатни юзага чи^арувчи афферент импулсларни юборади ва
^аракат натижасида келиб чи^адиган цайтар афферент импулслар
олиб туради. Шу тарифа ^аракат унинг юзага чицадиган шароити-
га (узгарувчан шароитга) а н щ мосланади ва ^аракат реакцияси оли-
надиган натижаларга ^араб йул-йулакай
цата
курилади.
Катта ярим шарлар пустлоги боцщарадиган ^аракаг реакцияла-
рининг характерли хусусияти шуки, улар индивидуал ^аёт тажриба-
си натижасида, маш^ адитиш жараёнида вужудга келади.
Муайян харакатлар йигиндисини куп марта такрорлаш яъни
маш^ ^илиш уларнинг автоматлашувига сабаб булади, шунга кура
харакатлар ани
1
фо^, зарур даражада чаедон, куч ва амплитудаси
шу харакаг актини бажаришда хал ^илинадиган вазифага мувофик
булиб колади. Оргикча харакатлар мацц килиш жараёнида бардам
топади.
Одамнинг юриши, югуриши, тикка туриши ва мехнат жараё
нида бажарадиган куп харакатлар автоматлашган харакаг актлари
^исобланади.
Одам %аракат ларини у р га н и ш у с у л л а р и .
Одам ю рганда,
югурганда, сакраганда, шунингдек, иш лаб туриб ^ар хил ^ара-
катларни бажарганда гавданинг айрим цисмлари бир-бирига
нисбатан шундай тез суриладики, уларни моментал фотография
ёки кинематография™ тадбиц этм асдан туриб батафсил куза-
тиб булмайди.
^аракатлар кинога олинганда кетм а-кет келувчи кадрлардан
хар бири гавданинг фа^ат айрим ^олатини ^айд ^илади, бу ^о л
бутун харакат актининг ^андай утиш ини анализ к^илишни ций-
инлаштиради. Ш у сабабли кинем атограф ия билан бир каторда,
^аракаларни к^айд ^илишнинг
циклограф ия
усули хам иш лаб
чи^илди. Циклографияда ^аракатдаги (ёки ь$л-оёРидан бирини
^имирлатаётган) кишининг кетма-кет келувчи ^олатлари битта
фотографик пластинкада ^айд ^илинади. Текширилувчи киш и-
га шу ма^садда хира цора матодан тикилган кастюм кийгизила-
ди. Гавдасининг буримларга тегиш ли жойларига ва бошка баъ-
зи ну^таларига кичкина электр лам почкалар ма^камлаб ^уйила-
ди. Текширилаётган кишининг цимирлаш и ёки сурилиши ф ото-
пластинкада из ^олдиради. Айни ва^тда ёниб турган хар бир лам-
почкага пластинкада чизи^ ш аклидаги тегиш ли ёрурлик траек-
торияси мос келади.
Гавданинг айрим кисмларидаги ^аракатлар тезлигини аник-
лаш учун фотокамера олдига бир ёки бир неча тешикли айлан-
ма диск урнатилади. Диск ф отокам ера объективи олдида б и р
маромдаги тезлик билан айланиб, лампочкаларнинг ёрурлик тра-
екторияларини бир-биридан бирдай ва^т интервали билан аж -
ралган айрим нукталарга булиб таш лайди.
Циклограммани Н.А.Бернштейн усулида ишлаб чикиб, одам
гавдаси ва айрим кисмларининг фазо ^ам да вактдаги харакатла-
рини мукаммал анализ цилиш мумкин. Бу эса гавда ва ай р и м
^исмларининг ха^и^ий ва нисбий силжишларини а н и ^ а ш б и
лан бир к^аторда бу силжишларнинг узунасига, шунингдек,, ти кка
тушувчи чизикдор буйича тезлигини ва тезланишини а н и ^ а ш -
га ^ам имкон беради.
Циклография усулининг камчилиги шуки, олинадиган м аъ-
лумотларни ишлаб чикиш куп вак;т ва мехцатни галаб килади.
Шу сабабли харакатнинг бутун бир манзарасини берадиган ц и к
лография усули билан бир ^аторда ю риш ва бош^а ^аракат ак т-
ларини урганиш учун ^аракатнинг айрим элементларини (м аса-
лан, тизза, тирсак ва боцща бугим лардаги бурчак силж иш лари
ни; мехнат ^аракатларида иш асбобига сарф килинадиган ку ч -
ни; цадамнинг узунлигини цамда фазаларнинг доимийлигини ва
шу кабиларни) цайд циладиган турли усуллар хам цулланилади.
Харакат актини ю зага чицаришда турли мускулларнинг иш-
тирок этишини урганмоц учун уларнинг электр фаоллиги тек-
ширилади, яъни
электромиография
усули цулланилади. Ажра-
тиб олувчи электродлар шу мацсадда одам терисининг тегишли
мускул устидаги цисмига цуйилади. Куп каналли электромиог-
рафлардан фойдаланиб, бир неча мускулнинг электр фаоллиги
бир вацтда цайд цилинади.
Ю риш .
Скелет,
тана ва цул-оёк мус-
кулларининг мурак-
каб координация-
л ан ган фаолияти
туфайли одам юра-
ди. Бу координация
б олада секин аста
бир ёшидан бошлаб
вужудга келади ва
кейинги тараедиёт
жараёнида автомат-
лаш иб цолади.
1
ва
2
-биринчи
цадамнинг икки та-
янчли даври;
6
ва 7-
иккинчи цадамнинг
икки таянчли дав
ри; 3,4,5 ва 8,9,10-
бир таянчли даврла-
ри. Мускуллардаги
ш т р и х л а р н и н г
ц ал и н л и ги у л а р
нинг цисцариш ку-
чига мос келади.
В о яга
етган
одам юрган вацтда оёцларининг кетма-кет кандай царакатлани-
ши 41 -расмда курсатилган. Одам юрган вактда навбат билан I ох
унг оёгига, гоц чап оёгига таянади
(бир таянчли давр).
Таянган
унг оёц гавдани кутириб турган пайтда буш чап оёк олдинга уза-
тилади. Олдинга узатилган чап оёц товони ерга теккан вактда
унг оёц ^али ердан узилмай тана бир неча вацтгача иккала оёцца
Do'stlaringiz bilan baham: |