М аълум от лар билан тулдирилган дарслик ярат иш ни такозо этди


ТАНА ^АРОРАТИ ДОИМИЙЛИГИ ВА УНИНГ



Download 19,12 Mb.
Pdf ko'rish
bet195/245
Sana25.02.2022
Hajmi19,12 Mb.
#298996
1   ...   191   192   193   194   195   196   197   198   ...   245
Bog'liq
Нормальная физиология Алявива. О

ТАНА ^АРОРАТИ ДОИМИЙЛИГИ ВА УНИНГ
Б01Щ АРИ ЛИ Ш И
X V III асрнинг охирида Л авуазье ва Лаплас цайвонлардан 
узлу кси з равишда иссицлик ажралиб туришини аникдашгандан 
кейин терморегуляция ва биоэнергетикани урганиш бошланган. 
Д ар цандай тирик организмда кетадиган деярли барча биоки- 
м ёвий жараёнлар энергия сарфи билан кетади. Сарфланаётган 
энерги яни н г барчаси оцир оцибатда иссицлик энергиясига ай- 
л ан ад и . Иссицлик ёки ц арорат организмда кетадиган барча 
ц аёти й жараёнларга сезиларли таъсир курсатади.
О рганизмда кетадиган кимёвий реакцияларнинг тезлигини 
тем пературага боглицлигини Вант-Гофф цонунига кура тушун- 
ти ри ш мумкин. Бу цонунга кура кимёвий реакциянинг тезлиги­
ни узгариш и ^ароратнинг 10° С га ортиши ёки камайишига 
цараб 2-3 марта ортади ёки камаяди. Буни 0 Ю
коэффиценти 
д ей и л и б туцимада кетаётган алмашинув жараёнларининг тез­
ли ги н и 10° С га фарц циладиган цароратда аницланади.
Д аёти й жараёнлар натиж асида организмда узлуксиз иссиц- 
ли к цосил булиб туради. Д оси л булаётган иссицлик юкори царо- 
ратл и муцитдан паст цароратли муцитга термодинамиканинг 
икки н чи цонунига кура утади. Ш унга кура тирик организмдан 
таш ци муцитга кутарилаётган иссицлик тана царорати муцит 
цароратидан юцори булган тацдирда узлуксиз булади.
Организм туцималарининг харорати уларнинг цужайралари- 
д а алмаш инув жараёнлари натижасида цосил булаётган иссиклик 
ва ун и ташци муцитга чицариш тезлиги билан белгиланади. Де­
мак тана ^арорати доимий организмларнинг яшаши учун улар 
организм ида цосил булаётган иссицлик миадори организмдан 
чицаётган иссицлик мицдоригатенг булиши лозим. Бу цоиданинг 
бузилиш и тана цароратининг узгаришига олиб келади.
У зоц давом этган эволю ция давомида цозир яшаётган ,\ай- 
во н лар ерда -70° С дан +85° С гача муцитда яшашга мослашган- 
лар. Албатта хароратнинг бу чегарасида яшаш учун организм- 
л ар маълум бир мослашиш механизмларини яратишган.
Т ан а цароратининг доимийлиги буйича организмлар «
ной-
ки ло т ер м
» ва «
гом ойот ерм
» организмларга булинади. Пойки- 
ло терм организмлар тана цароратини доимий сацлай олмайди-


лар. Гомойотерм организмлар тана з^роц^тининг доимийлиги- 
ни суткали ва мавсумий 2° С дараж асидан ортмаган ^олда сац- 
лай оладилар. Бу номлар дастлабки 
совук; цонли
ва 
и с с щ цонли
^айвонлар деган атамаларнинг урнига и ш л ати л м о ^а.
Гомойотерм организмлар пойкилотерм организмлардан бир 
цатор белгилари билан кескин фарц цилади. ^ациций гом ой о­
терм организмларга йулдошли сут эмизувчилар ва цуш лар ки- 
ради. Улар ташци му^ит ^ароратининг кенг дараж ада узгари- 
шига царамасдан тана ^ароратини доимий с а ^ а й д и л а р .
Ташци му^ит ^ароратини ва твнада исси^тик ^осил булиш и- 
ни узгаришига царамасдан гомойотерм организмлар тана ^аро- 
ратини нисбатан доимийлигини сацлайди.
Тана ^ароратининг доим ийлигини сацлаш да гом ой отерм
организмлар танада и ссш у ткн и ишлаб чицариш ва танадан ис- 
сицликни чикариб ташлаш жараёнларини узаро мослаш тириш
механизмларидан фойдаланади.
Танадан иссик^тикни чикариб таш лаш га йуналтирилган жа- 
раёнларни физикавий терморегуляция деб аталади. Ф изикавий 
терморегуляция танани цопловчи ту^ималарнинг иссицлик утка- 
зувчанлигини у^гартириш йули билан амалга ошади. М у^ит 
хароратси бир хил шароитда теридан оцаётган цоннинг михую- 
рини, юнг ва патларнинг ^олатини ва тана юзаси хамда огиз 
бушлигидан сувни бурланишини узгартириш ор^али танадан 
чицаётган иссшушкнинг м и ^ о р и узгариши мумкин.
Танадан иссикушкни чикариб ташлаш уч хил йул билан амалга 
ошади: утказиш, нурланиш ва бурланиш. Утказиш ёки кон век­
ция йули билан иссицликни чицариш тана ^арорати уни ураб 
турган >*аво ва жисмлар хароратидан юцори булган тацдирдаги- 
на амалга ошади. Нурланиш ёки радиация йули билан и с с и ^ и к
чицариш учун >^ам тана ^арорати уни ураб турган ^аво ^арора- 
тидан юцори булган таодирда ёки танага совуц жисмлар 
яцип
жойлашган шароитда амалга ошади. Бурланиш ^исобига иссиц- 
ликни чицариш тери юзасидан ва нафас йулларидан сувни бур- 
латиш орцали амалга ошади.
Одамда сезиларЛй терлаш булм аган тавдирда ^ам тери орц- 
али бир суткада тахминан 0,4-0
, 6
л сув бурланиб туради. Н афас 
йуллари орцали чи^аётган ^аво сув бурларига туйиниб чицади 
ва шу йул билан танадан тахминан 0,3-0,4 л сув бурланади. Ш ун- 
дай цилиб уртача ^ароратли му^итда ^ам одам бир суткада 0,7- 
1,0 литр сувни бурлатиб 400-600 ккал иссицликни чикариб таш - 
лайди. 
Юцори ^ароратли ташци м у^ит шароитда, бурланиш ор- 
^али танадан иссик^ликни чицариб таш лаш ни а^амияти кескин 
ортиб кетади.


Одам организмидан +10° С ли му^итдан паст шароитда та- 
надан ч щ аётган иссицликни 70-80 % утказиш ва нурланиш ор- 
1
^али амалга ошади. Бундай шароитда теридан о^аётган ^он- 
нинг ми^дорини узгартириш ор^али 
ч щ и б
кетаётган и с с и ^ и к
мш ую ри бош^арилади. Теридан о^аётган коннинг мивдори 
^анча оз булса чи^иб кетаётган и ссирикнинг ми
1
ую ри ?$ам шун- 
ч а кам булади. Бу тери к;он томирларининг торайиш и ёки кен- 
гайиш и ор^али бош ^арилади.
Ю ^ори ^ароратли м у^и тда тана ^ароратини доимий caiyiam 
учун танадан иссш уш кни ч щ ар и б ташлашни купайтириш ке- 
рак. М у^ит ^арорати тери ^ароратидан о р тщ шароитда танадан 
исси!у
1
икни чи^ариш ф а^ат бугланиш ор^али булади. Тери ва 
н аф ас йулларининг ю заси орк;али танадан сув бурлатилади. 
О дамларда тери ю засидан сувни буглатиш тер безлари ор^али 
ам алга ошади.
М у^ит ^арорати паст ва урта булганда одам жуда оз терлай- 
ди, ю^ори хароратда терлаш кескин ортади. Одамда теридан аж- 
ралаётган тернинг мивдори ани
1
уюганда шу нарса маълум булди- 
ки, тер безлари танада исси
1
уш к ишлаб чи^аришга кескин реак­
ция беради. O fhp ж исм оний иш билан шурулланиш ёки иссик 
суюк^пикни ичиш терлаш ни кескин ортиради. O fh p жисмоний 
иш билан шуруланганда одам танасидан 5-6 л суткасига тер 
чикиш и мумкин. Исси^ му^итда орир жисмоний иш билан шу- 
рулланганда одам суткасига 
1 0 - 1 2
л сувни терлаш ор^али йуко- 
тади.
Тер безларини боцщарувчи эфферент толаларнинг марказлари 
орк;а мия сегментлари буйлаб жойлашган. Шу сабабли тананинг 
айрим жойида терлаш нинг бузилиши орка миянинг ш у булими 
фаолияти бузилганлигини курсатади.
С ову^ таъсир ^илганда тана ^ароратининг доимийлигини 
caiyiaiii учун 
1
$ушимча иссикушк ишлаб чицаришга йуналтирил- 
ган жараёнлар 

Download 19,12 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   191   192   193   194   195   196   197   198   ...   245




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish