М аълум от лар билан тулдирилган дарслик ярат иш ни такозо этди



Download 19,12 Mb.
Pdf ko'rish
bet18/245
Sana25.02.2022
Hajmi19,12 Mb.
#298996
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   245
Bog'liq
Нормальная физиология Алявива. О

С и на п сла р н и н г синф ланиш и.
1.Жойлашган урнига кура: нерв-мушак, нейронейронал С
1

напсларга булинади, охиргиси уз навбатида аксосоматик, аксо- 
аксонал, аксодендритик, дендросоматик синапсларга булинади.
2
.Таъсир этиш табиатига кура: ^узгатувчи ва тормозловчи 
синапсларга булинади.
3.Сигнални узатиш услубига кура: электрик, кимёвий, ара- 
лаш синапслартафовутланади.
Э лект рик синапслар -
бу синапслар морфологик жихатдан 
мембрана ^исмларини бир-бирига я^инлашувидан ^осил була­
ди. У ларнинг синаптик ёриги узлуксиз булмайди, балки, синап- 
тик тула тегиб турувчи куприкчалар билан булинган булади. Бу 
куприкчалар хужайра мембраналарини ута яцинлашишидан (су- 
тэмизувчиларда 0,15-0,2 
нм
ни ташкил ^илади) ^осил булади. 
Бу со^ада ионлар канали хосил булади. Электрик синапслар 
^узгали ш ларн и бир том онлам а утказади. Буни синапсларда 
электр потенциалларни ёзиб олиш ор^али исбот цилиш мумкин. 
А ф ферент толалар таъсирланганда синапс мембранасида депо­
ляризация кузатилади, эфферент толалар таъсирланганда эса -
гиперполяризация кузатилади. Биро^, синапс жойлашган ней- 
ронлар бир хил функцияни бажарса, ¡^узгалишларни икки то­
монлама утказади (Масалан, агар синапс иккита сезувчи ней- 
ронлар орасида жойлашса). Синапслар ^ар хил функциялар ба- 
ж арадиган нейронлар орасида (сенсор ва мотор) жойлашса, 
1
^узралишларни фа^ат бир томонлама утказади.
Электрик синапсларнинг вазифаси организмдаги тез реакци- 
яларнинг ю зага чифш ш ни таъминлайди, айни^са, ^айвонларда 
хавфдан ^очиш ёки хавфдан 
1
$утулишни таъминловчи тузилма- 
лар бундай синапсларга бой булади. Электрик синапслар секин 
чарчайди, таш ^и ва ички мухит таъсирларига чидамлилик дара- 
жаси юкори. Бу синапсларнинг бундай хусусияти организмдаги 
тез реакцияларни юзага чи^ариш ни таъминлайди.
К и м ёви й синапслар.
Кимёвий синапсларда пресинаптик мем­
брана, аксон йуналиши буйича кенгайган булади. Пресинаптик 
м ем бранада агрануляр ва грануляр пуфакчалар булиб, уларда 
м едиаторлар с а ^ а н а д и . М айда грануляр пуфакчаларда норад-


реналин, йирик грануляр пуфакчаларда бошца катехоламинлар 
сацланади. Агрануляр пуфакчаларда ацетилхолин с а ^ а н а д и . 
Глутамин ва аспарагин кислотаси цам медиатор вазифасини ба- 
жариш и мумкин.
Пресинаптик мембрана узоц муддат таъсирланса, пуфакча- 
лардаги медиаторлар захираси батамом тугайди. Нерв охирига 
импулс келишига жавобан аж ралиб ч и д а н медиатор постсинап- 
тик мембрананинг Ыа+ иони утказувчанлигини кескин ош ира- 
ди. Постсинаптик мембрананинг ион утказувчанлиги ортганли- 
ги шу мембрананинг деполяризациясига сабаб булади. П остси ­
наптик мембрана деполяризацияси цузгатувчи постсинаптик по- 
тенциалининг (КПСП) генерациясига сабаб булади.
Кузгалишнинг 0,5 
мс
давом ида тухталиб утиши ва п остси ­
наптик потенциалнинг юзага чициши кимёвий синапсларга хос- 
дир. Постсинаптик мембрана кузгалганда, у ерда д еп оляри за­
ция кузатилади, тормозланганида эса унинг гиперполяризация- 
си юзага чщ ади, бунинг натиж асида тормозловчи постси н ап ­
тик потенциал (ТПСП) вужудга келади.
Нейронларда КПСП - ацетилхолин, норадреналин, дофамин, 
серотонин, глутамин кислота ва Р модда таъсирида вужудга кел- 
са, ТП С П синапсларда глиц и н, гамм а-аминомой ки сл о таси
(ГАМ К) таъсирида юзага чицади.
Кимёвий синапсларда цузгалиш лар утишининг мухим том о- 
ни шундан иборатки, пресинаптик кисмида царакатланаётган 
нерв импулси синаптик ёрикца етиб келганида бутунлай учади, 
лекин нерв импулси пресинаптик мембранада функционал узга- 
ришларни чакириб улгуради, бунинг натижасида унинг ю заси- 
да синаптик пуфакчалар тупланади ва улар синаптик ёрицца 
уз
медиаторларини ажратади.
Кимёвий синапслар цузралишни бир томонлама утказади, бу 
цодиса куйидагича изоцланади. Нерв охиридан чиццан м еди а­
тор мускул толасининг, без ^уж айрасининг ёки нерв цуж айра- 
сининг постсинаптик мембранасини цузгатади. М ускул толаси- 
да, нерв ёки без ^ужайрасида вужудга келувчи царакат потен- 
циали эса, синапс ёриги борлигидан, нерв охирларини ва нерв 
толаларини цузгата олмайди.
Тормозловчи синапсларда бу жараён цуйидагича амалга оши- 
рилади: нерв охири деполяризациялангандан сунг, син ап тик 
ёрицца махсус тормозловчи медиаторларнинг чициши соди р 
булади. Улар постсинаптик мембранада диаметри 0,5 
нм
гача 
булган каналларни очади. Бу каналларНа* ионларини утказмай-


ди, лекин К + ионларини яхш и утказади. Бунинг натижасида по- 
стсинаптик мембрана гиперполяризацияланади, натижада гор- 
мозловчи постсинаптик потенциал юзага чицади. Турли нерв 
тузилмаларида тормозловчи медиатор вазифасини турли био­
логик фаол моддалар ам алга ошириши мумкин: моллюсканинг 
нерв тугунларида ацетилхолин тормозловчи медиатор вазифа­
сини бажарса, юцори ривожланган ^айвонлар М НТ да - глицин, 
ГАМ К тормозловчи медиатор вазифасини утайди.
\/Н е р в - мускул синапсларда цузгалишни нерв охирларидан мус­
кул толасига, ацетилхолин медиатори ёрдамида утказиб беради. 
Бу синапсларда престсинаптик мембрана - нерв охирлари ^исоб- 
ланади, синаптик ёриц, постсинаптик мембрана эса мускул тола­
сига тегишли булади. Пресинаптик мембранада пуфакчаларда аце­
тилхолин хосил булади ва тупланади. Электр импулси аксон буйлаб, 
пресинаптик мембранага етиб келганда, унинг мембранаси ацетил- 
холинга нисбатан утказувчан булиб, цолади. Пресинаптик мемб- 
рананинг деполяризацияси натижасида, унинг Са2+ каналлари очи- 
лади. Бунинг натижасида С а2’ ионлари синаптик ёрицдан преси­
наптик мембрана ичига киради. Бу вацтда ацетилхолин синаптик 
ёрицца туша бошлайди ва постсинаптик мембранада жойлашган 
реценторларга гаъсир этади. КЗ'Зралган рецепторлар мембрананинг 
липид цаватига цараган оцсил каналларини очади. Очиц каналлар 
орцали мускул ^ужайраларига № + иони киради ва мускул ^ужай- 
ралари деполяризацияга учрайди, натижада охирги пластинка по- 
тенциали вужудга келади. ^ о с и л булган потенциал мушак толала- 
рида ^аракат потенциалини келтириб чицаради. Нерв-мускул си- 
напси цузгалишни фацат бир томонлама утказади. Хулоса цилиб, 
нерв-мускул синапсида цузгалиш утиши жараёнини чизма тарзида 
цуйидагича ифодалаш мумкин: нерв импулси! нерв охиридан ме- 
диаторнинг - ацетилхолиннинг ажралибчикиши! ацетилхолиннинг 
постсинаптик мембранадаги холинорецепторгатаъсир этиши! по­
стсинаптик мембранада ион утказувчанлигининг ортиши! постси­
наптик потенциалнинг пайдо булиши! мускул толаси буйлаб тарк- 
алувчи ^аракат потенциалининг юзага келиши.
Синапслардан цузгалишнинг утиш тезлиги нерв толаларидан 
цузгалишларнинт утиш тезлигидан анча паст, бунинг сабаби шун- 
даки, аввало пресинаптик мембранани фаоллантириш учун анча 
вакг сарфланиб, у орцали калций ионининг утиши, сунгра эса аце- 
тилхолинни синаптик ёрицца тушиши ва постсинаптик мембрана­
ни деполяризацияга учратиш учун вацт сарфланади.
КЗ'згалишнинг синапс орцали утишининг узига хосликлари 
мавжуд:


1.Синапснинг пресинаптик ^исмида медиаторнинг мавжуд- 
лиги;
2
. Дар бир синапснинг узига хос махсус медиатори борлиги;
3.М едиаторлар таъсирида постсинаптик мембрананинг д е- 
ёки гиперполяризация ^олатига утиш и;
4.Постсинаптик мембранага рецепторларни тормозловчи м ах­
сус моддаларнинг таъсир ^илиш э^тим оллиги борлиги;
5.Медиаторларни парчаловчи ферментлар таъсирида постси­
наптик потенциали давомийлигининг узгариши;
6.Постсинаптик мембранада медиатор «квантлари» таъсирида 
кичик потециаллар 
1
$ш илиш идан постсинаптик погенциалнинг 
вужудга келиши;
7.Медиаторларнинг таъсир этиш ф аол фазасининг давом и й- 
лиги, уларнинг хоссаларига борли^лиги;
8
Д узралиш нинг бир томонлама утишлиги;
9.Медиатор «квант»ларини синаптик ёрик^а ажралиш тезли - 
гининг ортиб бориши, аксон буйлаб импулсларни келиш часто- 
тасига турри пропорционаллиги;
10
.Синапснинг чарчаши, ю ^ори частотали стимуллар та ъ с и ­
рида вужудга келиши.
Бу ^олдаги чарчашнинг сабаби, медиатор захирасининг ту- 
гаши ёки пресинаптик мембранада медиаторларнинг уз вактида 
р й т а синтезининг амалга ош м аслиги ^исобланади, бундан та- 
ищари постсинаптик мембрананинг туррун деполяризацияси хам 
сабаб булиши мумкин (пессмал тормозланиш ).
Синапслар медиаторлари ш ундай моддаларки, уларнинг м ах ­
сус инактиваторлари мавжуд. М асалан, ацетилхолинни ацетил- 
холинэстераза инактивацияласа, норадреналинни м он оам и - 
ноксидаза томонидан инактивацияланади.
Ишлатилмаган медиатор ва унинг фрагментлари синапснинг 
пресинаптик ^исмига кайта сурилади ва кейинчалик ишлатилади.
К^он ва постсинаптик мембранадаги айрим кимёвий м одда- 
лар таъсирида синапс ^олати узгаради, натижада у ф аоллигини 
йу^отиши мумкин. Простогландинлар синапсдаги медиаторлар 
секрециясини тормозлайди. Хеморецепторларни блокадаловчи 
моддалар, синапс утказувчанлигини бузади, Масалан, ботулин
токсини. Тубокурарин, атропин, стрихнин ва пикротоксинлар 
синапсдаги рецепторларни блокадалаб куяди, бунинг натиж а- 
сида синаптик ё р и д а тушган м едиатор узининг рецептори би- 
лан бирика олмайди.


Нерв-мускул синапсида нормада ацетилхолин постсинаптик 
мембранага жуда цисца вацт 
(1
-2
мс)
таъсир этади, сунгра дарц- 
ол ацетилинхолин-эстереза томонидан парчаланади. Агар бун- 
дай цол содир булмаса, ацетилхолин юзлаб миллисекундлар да- 
вомида парчаланмайди, унинг мембранага таъсири тухтайди, 
мембрана деполяризацияланмай, балки гиперполяризациялана- 
ди ва цузгалишнинг бу синапс орцали утиши блокадаланади.

Download 19,12 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   245




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish