M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

VI BOB
0 ‘ R T A O S IY O M E ’ M O R C H I L I K O B ID A L A R I
0
‘ rta Osiyo hududiga 
0
‘zbekiston, Tojikiston, Qirg‘ iziston, Turkmanis- 
ton va qisman Q ozog‘ iston davlatlari kiradi.
Qadimgi va 0 ‘ rta asr davrlarida katta ahamiyatga ega hudud hisoblan- 
gan va insoniyat tarixida ulkan rol o ‘ynagan; u o'zining hududida jahon 
miqyosida ahamiyatga ega yodgorliklarni saqlab kelmoqda — bu ulkan 
shaharlarning vayronalari qadimgi qal’alar, ajoyib binolar va sug‘ orish 
tarmoqlarining izlaridir.
Bugungi kungacha 0 ‘ rta Osiyo m e’ morchilik tarixi k o‘pqirrali 
va keng
miqyosda o ‘ rganilib kelingan. 0 ‘ rta Osiyo m e’morchiligini yoritib 
beruvchi
ko‘ pgina izlanishlar olib borilgan.
0 ‘ rta Osiyo hududida neolit davrida chorvadorlar bilan 
ch egarad osh ,
ibtidoiy dehqonchilik qabilalari, ko‘pgina hunarmandchilik va 
q u rilish ishlari
bilan shug'ullanganligini, arxeologik qazilmalaridan ko‘ ramiz.
M iloddan awalgi I asrda Yunon va qadimgi Eron yozma 
m anbalaridan
o ‘ sha davrda ko'pgina yirik shaharlar — S o‘g ‘ d yoki S o‘g ‘ diyona 
(Q ashqa-
daryo va Zarafshon havzasi), Baktr (Amudaryo havzasi, yuqori 
va 
o ‘rta 
oqim yerlari), Parkiana (Farg‘ona vodiysi), Chach yoki Shash 
(C h irch iq -
Angren vohasi). Ularning hammasi rivojlangan ko‘ hna taraqqiyot 
maskanlari
b o ‘ lib, zabt etib b o ‘ lmaydigan q o ‘ rg‘ onli qal’alarga ega edi.
Antik m e’ m orchiligi
0 ‘ rta Osiyo me’morchiligi haqida ma’ lumotlar antik 
t a r ix c h ila r n in g
yozma manbalarida, miloddan awalgi 
1
-ming yilligida k o‘pgina 
s h a h a r la r 
mavjud ekanligi batafsil eslatib o ‘tilgan.
Qadimgi davrlardayoq 0 ‘ rta Osiyo hududida yirik davlatchilik 
ta sh k il 
etilgan. 0 ‘rta Osiyo viloyatlari miloddan awalgi VIII—V asrlarda Ahamoniy- 
lar davlati hududi tasarrufida joylashgan edi.
M iloddan awalgi I-asrning yarmida 0 ‘rta Osiyo shaharlari 
h a q id a g
1 
ma’ lumotlarda katta miqdorda shaharlar mavjud ekanligini yozma 
m a n b a - 
larda topish mumkin. Miloddan awalgi V asr Baqtriya haqidagi ma’lumotn1 
Ktesiydan bilamiz, ko‘pgina yirik shaharlar va zabt etib 
b o ‘lm a y d ig
aI1 
q o ‘ rg‘onli qal’alar haqida ma’ lumotlami topishimiz mumkin. Miloddan
130

---

vvalgi II-asr Farg‘ onaning 70 ga yaqin katta va kichik shaharlari haqida 
^a'lumotlarni xitoy yozma manbalarida uchratish mumkin.
Miloddan awalgi V I— IV asrda Xorazm, So‘g‘ d, Marg‘ iyona, Baqtriya, 
X o ra z m
hududlari o'troq dehqonchilik, aholilari ko‘chmanchilarga qaragan- 
jao'ta rivojlanganjamoa tabaqasi bo'lgan. Baqtriya ularning orasida muhim 
0‘rin egallagan. U paytda Baqtriya yirik va kuchli shahar, davlatning asosiy 
markazi b o ‘ lgan.
0
‘ rta Osiyoning so‘g‘ d qabilalari orasida Zarafshon vohasi eng unumdor 
va z ic h
joylashgan qismi b o ‘ lgan. M iloddan awalgi V asrda Marokand 
So‘g‘ diyonaning 
asosiy shahri, yirik markazlari b o ‘ lgan edi. K o ‘ pgina 
tepaliklar 
qadimgi So‘g‘diyona hududida himoyalangan qabilalar guruhining 
O‘tr o q la ri 
b o ‘ lganliklari aniqlangan.
Marg‘iyonaning asosiy shaharlaridan Movru va Zend Avestoda eslatiladi. 
M ilo d d a n
awalgi II asrning yarmida qadimgi Marvning hududida Guyar- 
qa’la 
shahri vayronalaridan bu yerda shahar mavjudligi ma’lum b o ‘ lgan.
Xorazm 0 ‘ rta Osiyo hududining madaniy markazi, zich o ‘troq dehqon­
chilik 
aholiga ega, o ‘ zining chegaralari va mustaqilligini tashqi xorij 
bosqinchilaridan himoya qilishga qodir edi.
Xorazmliklar 0 ‘ rta Osiyoning siyosiy hayoti va ilk mustaqil madaniyatini 
rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etganlar. Keyinchalik Xorazmning 
m uhim
o ‘ rnini Baqtriya egallagan.
Bizgacha yetib kelgan Xorazm qal'alarining qoldiqlari Amudaryo o ‘ rta 
oqimining o ‘ ng va chap sohillarida o ‘ troq aholi joylarining tarxlari bunga 
dalil b o ‘ ladi (98-rasm).
Bu 0 ‘ rta Osiyo aholi shaharlarining eng arxaik turlaridan biri b o ‘ lib, 
ko‘chmanchilardan o ‘troq aholi joylariga o'tayotgan b o ‘ lsa kerak. Ularni 
«turar-joy devorli shaharlar» deb atash 
Y num kin.
Bu «xonadonli» yoki «turar-joy devorli shaharlar» Markaziy Osiyoning 
turli 
hududlarida boshqa turdagi qadimgisi Aholi joylari «qator qurilgan 
im o ra tli 
shaharlar» («tepa»-shahar) aniqlangan.
1-«Turar-joy devorli sha­
harlar» 
o ‘troq chorvador aho­
liga 
tegishli bo'lsa, 
2
-«qator 
Q urilgan 
imoratli shaharlar»
Patriarxal tabaqaga oid aholi, 
keyinchalik esa oilaviy deh­
qonchilik jamoalariga tegishli 
ho‘ lgan.
0 ‘ rta O siy o h u du d id a 
bunday aholi joylari, ayniqsa 
Sirdaryo o ‘ rta oqimida, Buxo- 
fo, Xorazm va Marv vohasi-
4ing 
turli yerlarida tarqalgan.