M a V z u: Peloponnes urushlari

1. Urush arafasida Yunoniston. Delos va Peloponnes ittifoqlari.

Yunon shahar-davlatlarining gurkirashi davomiy bo`lib chiqmadi. Bu yunon-fors urushlaridagi g`alabalar va Peloponnes urushlari orasidagi qisqa mo`tadillik va ko`tarilish davri bo`lgan . Buning ustiga hatto o`sha davrda ham mo`tadillik nisbiy edi, ko`tarilish esa qulash tendensiyalariga to`la edi. Forslar bilan to`qnashuvda yunonlar ozod fuqarolar jamiyati forslar despotiyasidan ustun ekanligini ishonch bilan isbotlab berishdi. Shu bilan birga yunon-fors urushlari xo`jalikning kuchli quldorlik shakllarini rivojlantirgan holda fuqaroviy jamoalarda ijtimoiy va egalik manfaatlar o`sishiga yordam bergan. Shuningdek, ular umumiy ozodlikning qudratli himoyachilari bo`lgan Afina va Spartani oldingi qatorlarga olib chiqdi. Qadimgi Yunonistonda, ko`p bo`lmagan shahar respublikalar orasida asosan ikki qarama-qarshi kuch amalda bo`lgan. Bir tomondan har bir fuqaroviy jamoa boshqasidan to`la erkin ravishda yashashga intilgan va polislar orasidagi bu avtonomiya va avtarkiyaga bo`lgan tendensiya (og`ish, urf), ya`ni so`zsiz siyosiy va iqtisodiy erkinlik, Yunonistonda yuzlab yillar hukm surgan parchalanishning sababi bo`lgan. Boshqa tomondan, iqtisodiy rivojlanish, eng avvalo savdo aloqalarining rivojlanishiga bo`lgan ehtiyoj hamda o`z manfaatlarini hamkorlik asosida himoya qilishga bo`lgan zarurat yunon shaharlarini birlashishga undadi. Bu vaziyatdan, albatta, o`z foydasini ham hisobga olgan holda ko`proq rivojlangan va qudratliroq bo`lgan polislar foydalanib qolgan. Shunday qilib, Sparta Janubiy Yunonistonning katta qismlari bo`yicha konservativlarni birlashtirgan holda er.av. VI asrdayoq Peloponnes ligasining tashkilotchisiga aylangan edi<sup>5</sup>. So`ng keyingi yuz yillikda Afina boshqa birlashma – Delos, yoki savdo aloqalari jihatida umumiylashgan dengizbo`yi va orol polislarining katta qismini birlashtirgan va forslarga qarshi kurashda o`sha kuchlarni birlashtirishni ko`zlagan Afina dengiz ittifoqining rahbariga aylandi. Peloponnes ligasining yadrosi konservativ, agrar tipga mansub bo`lgan, asosan savdo-iqtisodiy aloqalarga moslashgan doriylar jamoalari edi. Har jamoa o`z sardorining tashabbusiga bo`ysungan holda ta’sir doirasini saqlab qolish va kengaytirishga intilgan va raqobatchi guruhlar muvaffaqiyatlarini obdon kuzatib borgan. Ikki ittifoq o`rtasidagi bu raqobat – amalda eng avvalo Afina va Sparta boshchiligidagi raqobat – o`z o`rnida er.av. V asrda Yunoniston jamiyatida shunday siyosiy qarama-qarshilikka aylanganki, u umumiy katta ichki mojaroni, Peloponnes urushi( er. av. 431-404-yillar)ni keltirib chiqargan<sup>6</sup>. Bunda birnchi o`rinda Afina tashabbuskor tomon sifatida namoyon bo`ladi. Tez rivojlanib borayotgan iqtisodiyot va unga asoslangan ijtimoiy harakatlarga bo`lgan ehtiyoji afinaliklarni o`z ta’sir doirasini, o`z hududini kengaytirishga, xom-ashyo va resurslarini ko`paytirishga undagan. Bu Afinada quldorlik demokratiyasi gurkiragan er.av. V asr o`rtalarida yuzaga kelgan agressiv siyosat hamma joylarda – Peloponnesda, Istmada, O`rta Yunononistonda, Beotiyada va Egey arxipelagi orollarida – Afinadan zulm ko`rgan odamlarni ishongan tog`i bo`layotgan Sparta bilan afinaliklarning o`zaro to`qnashuvlari bo`lib turgan kezlarda o`z kulminatsiyasiga erishdi. Afina bilan dengizda raqobatini olib brogan doriylarning savdo shaharlari, eng avvalo Megara va Korinf, butunlikni saqlab qolish g`amidaga katta yer egalarining hammalari Spartaga murojaat qilishardi. O`z navbatida Sparta ham Peloponnes ligasida siyosiy yaxlitlikni saqlab qolishni xohlardi. Afinaning V asrning 50-yillarida Istma va O`rta Yunonistonda o`z kuchini o`rnatishga bo`lgan harakatlari oxir oqibat uning Sparta bilan qurolli to`qnashuviga olib keldi<sup>7</sup>. Bu Birinchi, yoki Kichik Peloponnes urushi nomini olgan urush (eramizdan avvalgi 457–446-y.)<sup>8</sup> o`ziga xos kuchlarni sinash voqeasi bo`ldi. U ikki tomonga ham muvaffaqiyat keltirmadi; shunchaki navbatdagi urushga tayyorgarlik vazifasini o`tovchi qisqa vaqt bo`lgan “O`ttiz yillik” tinchlik (shartnomasi bo`lsa kerak) bilan tugadi. Tarixchi Fukidid yozgan edi: “So`zlarda yashirin holatda berilsa-da, menimcha, haqiqiy sabab shunda bo`lganki, afinaliklar o`z harakatlari bilan lakedoniyaliklar (ya’ni spartaliklar) uchun xavf tug`dirib ularni urush boshlashga majbur qilgan”⁹.

Urushning sababi Afina va Sparta o`rtasida Yunonistonda gegemonlik qilish uchun olib borgan raqobati ekanligi aniq bo`lishiga qaramay, shuni ham eslatib o`tish kerakki, bir tomondan Afina va boshqa tomondan Korinf va Megara o`rtasidagi savdo raqobatlari dastlabgi mojarolarni keltirib chiqargan. Demak, Peloponnes urushlarining yana bir muhim sababi iqtisodiy omillarga taqaladi. O`sha mojaroning birinchi sababi shimoli-g`arbiy suvlar, Italiya qirg`oqlariga bo`lgan yo`llarga egalik qilish uchun Korinf bilan yuzaga kelgan tortishuv edi. 30-yillar o`rtalarida Adriatika dengizining sharqiy qirg`oqlarida - qachonlardir Kerkira orollaridan ajralib chiqqan Epidamn shahrida demokratlar va oligarxlar o`rtasida keskin kelishmovchilik yuzaga keldi. Demokratlar ustun kelishdi, biroq haydab chiqarilgan oligarxlar mahalliy noyunon aholi bilan birlashib o`z hujumlari bilan shaharda qolganlarning joniga tega boshlashdi. Ular yordam so`rab o`z metropoliyalari Kerkiraga murojaat qilishdi; yordam ololmagach Korinfga. Korinf va uning koloniyasi Kerkira o`rtasida allaqachon Ioniy dengizining shimolida hukmronlik qilish uchun raqobat ketardi. Endilikda korinfliklar Epidamnga qo`shimcha kolonistlarni va garnizonni yuborishdi. Bu Korinfning Kerkira bilan qurolli to`qnashuviga olib keldi. Kerkiraliklar afinaliklarga ularni ittifoqqa qo`shish va ularga yordamga kelishni so`rab murojaat qilishdi. Afina biroz o`zini olib qochganidan keyin rozilik berdi. Er. av. 433-yil Kerkira va materik orasidagi havzada kerkiraliklar va korinfliklar o`rtasida jang bo`lganda afina floti unga aralashib kerkiraliklarni mag`lubiyatdan saqlab qolgan¹⁰. Shunday qilib Korinf va Kerkira o`rtasidagi Epidamn uchun bo`lgan tortishuv Afina va Korinfning bir-biriga qarshi qurollanishiga sabab bo`lgan. Bu orada Xalkidik yarimorolidagi Potideya tufayli ikkinchi mojaro kelib chiqdi. Korinfliklar tomonidan asos solingan Potideya Afina dengiz ittifoqi tarkibiga kirgan. 30-yillarda afinaliklar tomonidan ittifoq to`lovi summasining oshirilishi va xalkidik shaharlari ustidan qattiqroq nazoratning o`rnatilishi potideyaliklarning Peloponnes ittifoqiga yaqinlashish yo`llarini qidirishiga olib keldi. Er. av. 433-yilda Afinadan ochiqchasiga ajralib chiqqan Potideya yordam so`rab Korinf va Peloponnes ligasiga murojaat qildi.<sup>11</sup> Peloponnesdan Potideyaga ikki ming ko`ngillidan iborat otryad yetib keldi. Afinaliklar o`z o`rnida er. av. 432-yilning bahorida qo`zg`olon qilayotgan u shaharga butun boshli qo`shin yubordi<sup>12</sup>. Nihoyat, uchinchi falokat ham qo`shildi: afinaliklar Megara ustiga ham yurish qilishdi. U Peloponnes ligasiga suyandi, biroq iqtisodiy jihatdan hamon uning qishloq xo`jaligi mahsulotlari va hunarmandchilik buyumlari uchun bozorni ta`min etayotgan Afinadan e`tiborini qochirmadi. Afinaliklar Megaraga Peloponnes ittifoqi bilan aloqalarni uzishi uchun bosim o`tkaza boshlaydi . Bu bosim hech qanday natija bermagach esa megaraliklarga Afina portlari va Afina ittifoqi shaharlariga kirish va savdo qilish taqiqlab qo`yildi. Potideya va Megaraning Peloponnes ittifoqidan ularni qo`llab-quvvatlashini so`rashi va korinfliklarning Afinaliklarga qarshi darhol chora ko`rilishi talab qilib turganligi Spartada hal qiluvchi qadamni tashlash istagini uyg`otdi. Er.av.432-yilning kuzida spartaliklar xalq yig`ilishi afinaliklarni “O`ttiz yillik” tinchlikni buzganlikda aybdor deb topganligi haqida qaror chiqardi<sup>13</sup>. Birozdan so`ng shunga asosan Afinaga qarshi urush boshlashga qaror qilgan peloponnes ittifoqi a`zolarining yig`ini bo`lib o`tdi(Spartada). Yilning kech payti bo`lgani uchun urush darrov boshlanmadi–tomonlar qishni kuchlarni to`plash va ikki tomonlama diplomatik hujjatlarni tayyorlashga sarflashdi. Bu safar tashabbus spartaliklarniki bo`ldi. Ular Periklga qarshi muxolifat kuchayib borayotgan, Afina ittifoqi shaharlarida oshib borayotgan notinchlik hukmron bo`lgan Afinaning ichki holatidan mohirona foydalanib qoldilar. Spartaliklar afinaliklardan “ma’budani behurmat qilganlar”ni haydab chiqarishni talab qilishdan boshlashdi. Gap er.av. VII-asrda fitnachi bo`lgan Kilonning tarafdorlarini kaltaklashda aybdor bo`lgan aristokrat Alkmeoniylar urug`ining avlodlari haqida borardi<sup>14</sup>. Perikl ona tomonidan Alkmeoniylardan bo`lgani uchun ham spartaliklar qo`ygan ultimatum uni ham nishonga olgan edi.Spartaliklarning talabini Afina rad etdi. Shunda spartaliklar yangi talablarini e`lon qilishdi: Potideya qamalini bekor qilish va Eginaga avtonomiya berish, megaraliklar haqidagi qarorni bekor qilish va, nihoyat, Afina qo`li ostidagi barcha grek shaharlariga ozodlik berish<sup>15</sup>. Oxirgi talabni bajarish afinaliklar uchun noqulay edi. Biroq u bilan birga Spartaning boshqa talablari ham rad qilindi. Afinaning yon bosmasligi undagi ichki vaziyat bilan izohlanadi – Perikl o`z hiylalarini amalga oshirolmayotgan edi. 30-yillarning oxiriga kelib Afinadagi siyosiy vaziyat keskinlasha boshladi. Oxirgi 10 yil davomida mamlakat boshqaruv kemasini mutlaq o`zi boshqarib kelayotgan Periklning holati kuchsizlandi va bu siyosatni uzoq muddat uning o`zi yo`naltirib kelganiga bog`liq. Periklning avtoritar pozitsiyasi turli qatlamlar va oligarxlar va demokratlar muxolifati asta kuchayib borayotgan turli guruhlar orasida norozilikni chaqirardi. O`sha muxolifatga Kleon boshchilik qilardi. Perikl siyosatini ochiqchasiga tanqid qilmagan holda muxolifat kuchlari dastlabgi paytlarda Perikl yoki unga yaqin odamlarga tajovuz uyushtirib u yoki bu yo`l bilan uning obro`sini tushirish bilan cheklandilar. Bunday hujumlarga birinchilardan bo`lib uning qiz o`rtog`i Aspasiya duchor bo`ldi. Komik shoir Germipp Aspasiyani orsizlik va o`rtakashlikda ayblagan¹⁶. Periklning ustozi materialist-faylasuf Anaksagor ishonchsizlikda ayblandi. Periklning boshqa tarafdori mashhur haykaltarosh Fidiyni Parfenon uchun Afina haykalini yasashga sarflanishi kerak bo`lgan qimmatbaho materiallarni yashirishda ayblanib sudga berildi<sup>17</sup>. Bunga dalil topilmagach Fidiyga dinga qarshi jinoyat qilganlikda ayb qo`yildi-u Afina haykali poydevorida boshqa haykallar orasida o`zini va Periklni ifodalashga jazm etgan edi. Perikl Aspasiyaning oqlanishiga erisha oldi. Anaksagor jarima va quvg`in qilinish bilan qutulib qoldi. Biroq Fidiy qamoqqa hukm qilindi va keyinroq o`sha yerda o`lim topdi. Bu voqealar Periklga qattiq ta`sir qilishi kerak edi. Uning Peloponnes ittifoqi bilan bo`lgan mojarolarga nisbatan o`zgarmayotgan pozitsiyasi uning xalqni yana o`z hukmdori atrofida birlashib urush boshlashni xohlagani bilan izohlanadi. Urush tomon ketar ekan Periklda g`alabaga erishishga ishonish uchun yetarlicha asos bor edi. Afinaning kuchlari juda ishonchli ko`rinardi. Unga bo`ysungan Delos ittifoqi Gretsiyadagi eng yirik siyosiy uyushma edi. Afina bilan ittifoqqa endigina Kerkira hamda Buyuk Gretsiya va Sitsiliyaning bir qator polislari kirgan edi. Afina yiliga 600 talant (15 tonnadan ortiq) kumush yig`ib olar edi¹⁸. Afina piyoda qo`shinlari 30 mingdan oshiq kishidan iborat edi. Ulardan 13mingtasi goplitlar, 1200tasi otliqlar, 16 mingtasi garnizon jangchilari bo`lgan. Flot 300 ta suzishga tayyor turgan trierlar (kema turi bo`lsa kerak) va ularga qo`shilishi kerak bo`lgan ittifoqdosh xiosliklar, lesbosliklar va kerkiraliklar eskadralari(harbiy kemalar guruhi)dan iborat edi<sup>19</sup>. Afina dushmanlarining kuch va imkoniyatlari nisbatan ishonchsizroq ko`rinardi. To`g`ri, Peloponnes ittifoqi piyodalar qo`shinini 60ming kishiga chiqarishi mumkin edi.Biroq peloponnesliklar floti afinaliklarnikidan ikki, uch marta kam edi. Agrar polislarining moliyaviy imkoniyatlar afinaliklarniki bilan hatto tenglasha olmasdi. Peloponnesliklar Attika ustiga hujun qilishni rejalashtirishardi. Ular odamlar urushga jalb qilinishi mumkin bo`lgan qishloq xo`jaligi hududlarini yakson qilib, birinchi jangdayoq urushni yutib chiqishmoqchi edi. Periklning rejasi quruqlikda Afinaning o`zini va boshqa qal’alarni himoya qilish bilan cheklanish, faol operatsiyalarni esa dengizda olib borishdan iborat edi. Peloponnes qirg`oqlarini qurshab olib, qo`shinlarni kiritib va tobe aholida qo`zg`olon uyg`otish bilan afinaliklar o`z dushmanlari davlatining qulashi va yakson bo`lishiga umid qilsa bo`lardi.