M a V z u: Peloponnes urushlari

Peloponnes urushlari.

R E J A:

1. 
   Urush arafasida Yunoniston. Delos va Peloponnes ittifoqlari.
   
2. 
   Arxidam urushi va mustahkam bo`lmagan yarashuv.
   
3. 
   Sitsiliya ekspeditsiyasi va Dekeley urushi. 4. Peloponnes urushlari yakuni va oqibatlari.
   

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Urush arafasida Yunoniston. Delos va Peloponnes ittifoqlari.
Yunon shahar-davlatlarining gurkirashi davomiy bo`lib chiqmadi. Bu yunon-fors urushlaridagi g`alabalar va Peloponnes urushlari orasidagi qisqa mo`tadillik va ko`tarilish davri bo`lgan . Buning ustiga hatto o`sha davrda ham mo`tadillik nisbiy edi, ko`tarilish esa qulash tendensiyalariga to`la edi. Forslar bilan to`qnashuvda yunonlar ozod fuqarolar jamiyati forslar despotiyasidan ustun ekanligini ishonch bilan isbotlab berishdi. Shu bilan birga yunon-fors urushlari xo`jalikning kuchli quldorlik shakllarini rivojlantirgan holda fuqaroviy jamoalarda ijtimoiy va egalik manfaatlar o`sishiga yordam bergan. Shuningdek, ular umumiy ozodlikning qudratli himoyachilari bo`lgan Afina va Spartani oldingi qatorlarga olib chiqdi. Qadimgi Yunonistonda, ko`p bo`lmagan shahar respublikalar orasida asosan ikki qarama-qarshi kuch amalda bo`lgan. Bir tomondan har bir fuqaroviy jamoa boshqasidan to`la erkin ravishda yashashga intilgan va polislar orasidagi bu avtonomiya va avtarkiyaga bo`lgan tendensiya (og`ish, urf), ya`ni so`zsiz siyosiy va iqtisodiy erkinlik, Yunonistonda yuzlab yillar hukm surgan parchalanishning sababi bo`lgan. Boshqa tomondan, iqtisodiy rivojlanish, eng avvalo savdo aloqalarining rivojlanishiga bo`lgan ehtiyoj hamda o`z manfaatlarini hamkorlik asosida himoya qilishga bo`lgan zarurat yunon shaharlarini birlashishga undadi. Bu vaziyatdan, albatta, o`z foydasini ham hisobga olgan holda ko`proq rivojlangan va qudratliroq bo`lgan polislar foydalanib qolgan. Shunday qilib, Sparta Janubiy Yunonistonning katta qismlari bo`yicha konservativlarni birlashtirgan holda er.av. VI asrdayoq Peloponnes ligasining tashkilotchisiga aylangan edi<sup>1</sup>. So`ng keyingi yuz yillikda Afina boshqa birlashma – Delos, yoki savdo aloqalari jihatida umumiylashgan dengizbo`yi va orol polislarining katta qismini birlashtirgan va forslarga qarshi kurashda o`sha kuchlarni birlashtirishni ko`zlagan Afina dengiz ittifoqining rahbariga aylandi. Peloponnes ligasining yadrosi konservativ, agrar tipga mansub bo`lgan, asosan savdo-iqtisodiy aloqalarga moslashgan doriylar jamoalari edi. Har jamoa o`z sardorining tashabbusiga bo`ysungan holda ta’sir doirasini saqlab qolish va kengaytirishga intilgan va raqobatchi guruhlar muvaffaqiyatlarini obdon kuzatib borgan. Ikki ittifoq o`rtasidagi bu raqobat – amalda eng avvalo Afina va Sparta boshchiligidagi raqobat – o`z o`rnida er.av. V asrda Yunoniston jamiyatida shunday siyosiy qarama-qarshilikka aylanganki, u umumiy katta ichki mojaroni, Peloponnes urushi( er. av. 431-404-yillar)ni keltirib chiqargan. Bunda birnchi o`rinda Afina tashabbuskor tomon sifatida namoyon bo`ladi. Tez rivojlanib borayotgan iqtisodiyot va unga asoslangan ijtimoiy harakatlarga bo`lgan ehtiyoji afinaliklarni o`z ta’sir doirasini, o`z hududini kengaytirishga, xom-ashyo va resurslarini ko`paytirishga undagan. Bu Afinada quldorlik demokratiyasi gurkiragan er.av. V asr o`rtalarida yuzaga kelgan agressiv siyosat hamma joylarda – Peloponnesda, Istmada, O`rta Yunononistonda, Beotiyada va Egey arxipelagi orollarida – Afinadan zulm ko`rgan odamlarni ishongan tog`i bo`layotgan Sparta bilan afinaliklarning o`zaro to`qnashuvlari bo`lib turgan kezlarda o`z kulminatsiyasiga erishdi. Afina bilan dengizda raqobatini olib brogan doriylarning savdo shaharlari, eng avvalo Megara va Korinf, butunlikni saqlab qolish g`amidaga katta yer egalarining hammalari Spartaga murojaat qilishardi. O`z navbatida Sparta ham Peloponnes ligasida siyosiy yaxlitlikni saqlab qolishni xohlardi. Afinaning V asrning 50-yillarida Istma va O`rta Yunonistonda o`z kuchini o`rnatishga bo`lgan harakatlari oxir oqibat uning Sparta bilan qurolli to`qnashuviga olib keldi<sup>7</sup>. Bu Birinchi, yoki Kichik Peloponnes urushi nomini olgan urush (eramizdan avvalgi 457–446-y.) o`ziga xos kuchlarni sinash voqeasi bo`ldi. U ikki tomonga ham muvaffaqiyat keltirmadi; shunchaki navbatdagi urushga tayyorgarlik vazifasini o`tovchi qisqa vaqt bo`lgan “O`ttiz yillik” tinchlik
(shartnomasi bo`lsa kerak) bilan tugadi. Tarixchi Fukidid yozgan edi: “So`zlarda yashirin holatda berilsa-da, menimcha, haqiqiy sabab shunda bo`lganki, afinaliklar o`z harakatlari bilan lakedoniyaliklar (ya’ni spartaliklar) uchun xavf tug`dirib ularni urush boshlashga majbur qilgan”.
Urushning sababi Afina va Sparta o`rtasida Yunonistonda gegemonlik qilish uchun olib borgan raqobati ekanligi aniq bo`lishiga qaramay, shuni ham eslatib o`tish kerakki, bir tomondan Afina va boshqa tomondan Korinf va Megara o`rtasidagi savdo raqobatlari dastlabgi mojarolarni keltirib chiqargan. Demak, Peloponnes urushlarining yana bir muhim sababi iqtisodiy omillarga taqaladi. O`sha mojaroning birinchi sababi shimoli-g`arbiy suvlar, Italiya qirg`oqlariga bo`lgan yo`llarga egalik qilish uchun Korinf bilan yuzaga kelgan tortishuv edi. 30-yillar o`rtalarida Adriatika dengizining sharqiy qirg`oqlarida - qachonlardir Kerkira orollaridan ajralib chiqqan Epidamn shahrida demokratlar va oligarxlar o`rtasida keskin kelishmovchilik yuzaga keldi. Demokratlar ustun kelishdi, biroq haydab chiqarilgan oligarxlar mahalliy noyunon aholi bilan birlashib o`z hujumlari bilan shaharda qolganlarning joniga tega boshlashdi. Ular yordam so`rab o`z metropoliyalari Kerkiraga murojaat qilishdi; yordam ololmagach Korinfga. Korinf va uning koloniyasi Kerkira o`rtasida allaqachon Ioniy dengizining shimolida hukmronlik qilish uchun raqobat ketardi. Endilikda korinfliklar Epidamnga qo`shimcha kolonistlarni va garnizonni yuborishdi. Bu Korinfning Kerkira bilan qurolli to`qnashuviga olib keldi. Kerkiraliklar afinaliklarga ularni ittifoqqa qo`shish va ularga yordamga kelishni so`rab murojaat qilishdi. Afina biroz o`zini olib qochganidan keyin rozilik berdi. Er. av. 433-yil Kerkira va materik orasidagi havzada kerkiraliklar va korinfliklar o`rtasida jang bo`lganda afina floti unga aralashib kerkiraliklarni mag`lubiyatdan saqlab qolgan. Shunday qilib Korinf va Kerkira o`rtasidagi Epidamn uchun bo`lgan tortishuv Afina va Korinfning bir-biriga qarshi qurollanishiga sabab bo`lgan. Bu orada Xalkidik yarimorolidagi Potideya tufayli ikkinchi mojaro kelib chiqdi. Korinfliklar tomonidan asos solingan Potideya Afina dengiz ittifoqi tarkibiga kirgan. 30-yillarda afinaliklar tomonidan ittifoq to`lovi summasining oshirilishi va xalkidik shaharlari ustidan qattiqroq nazoratning o`rnatilishi potideyaliklarning Peloponnes ittifoqiga yaqinlashish yo`llarini qidirishiga olib keldi. Er. av. 433-yilda Afinadan ochiqchasiga ajralib chiqqan Potideya yordam so`rab Korinf va Peloponnes ligasiga murojaat qildi. Peloponnesdan Potideyaga ikki ming ko`ngillidan iborat otryad yetib keldi. Afinaliklar o`z o`rnida er. av. 432-yilning bahorida qo`zg`olon qilayotgan u shaharga butun boshli qo`shin yubordi. Nihoyat, uchinchi falokat ham qo`shildi: afinaliklar Megara ustiga ham yurish qilishdi. U Peloponnes ligasiga suyandi, biroq iqtisodiy jihatdan hamon uning qishloq xo`jaligi mahsulotlari va hunarmandchilik buyumlari uchun bozorni ta`min etayotgan Afinadan e`tiborini qochirmadi. Afinaliklar Megaraga Peloponnes ittifoqi bilan aloqalarni uzishi uchun bosim o`tkaza boshlaydi . Bu bosim hech qanday natija bermagach esa megaraliklarga Afina portlari va Afina ittifoqi shaharlariga kirish va savdo qilish taqiqlab qo`yildi. Potideya va Megaraning Peloponnes ittifoqidan ularni qo`llab-quvvatlashini so`rashi va korinfliklarning Afinaliklarga qarshi darhol chora ko`rilishi talab qilib turganligi Spartada hal qiluvchi qadamni tashlash istagini uyg`otdi. Er.av.432-yilning kuzida spartaliklar xalq yig`ilishi afinaliklarni “O`ttiz yillik” tinchlikni buzganlikda aybdor deb topganligi haqida qaror chiqardi.

2.