M. A. Raxmatullayev, B. I. Ganiyeva

Axborot tarmoqlarida axborot himoyasining bir nechta darajasi
nazarda tutilgan: 
• 
Axborot resurslarini ruxsatsiz tahrirlash, to‘ldirish, o‘chirishdan 
himoya qilish (foydalanuvchining login va parolini, ramzlarni 
tekshirish, ramzlarni generatsiyalash va kombinatsiyalash orqali login va 
parollarni topishga urinish (xakerli urinishlar); 

SQL Injectiondan himoyalash;

Bosh server ma’lumot bazalarini himoyalash.
Bibliografik 
yozuvlar 
almashinuvida 
ISO 
2709 
standarti 
qo‘llaniladi. Har bir kutubxona bosh serverda foydalanuvchilar haqida 
foydalanuvchilarni resurslardan foydalanishi borasidagi statistik 
ma’lumotlarning bazasini tuzishlari, elektron resurslar asosida 
o‘zlarining axborot muhitini tashkil etishlari mumkin. Shuningdek,
foydalanuvchilarning va korporativ resurslarning shaxsiy kabinetlarini 
shakllantirish imkoniyati mavjud (3-jadval ). Bu foydalanuvchilarga 
bosh serverdagi diskli muhit yordamida adabiyotlardan foydalanishning 
statistik hisobini yuritish, o‘zining individual elektron kutubxonasini 
yaratishga imkon beradi. 
Foydalanuvchilar va korporativ resurslarning shaxsiy kabinetlarini 
shakllantirish imkoniyati 
3-jadval 
Foydalanuvchinig shaxsiy kabineti
i- foydalanuvchi statistikasi (so‘rovlar, so‘rovlar kategoriyasi, 
xizmatlarning bajarilishi, foydalanilgan adabiyotlar) 
Shaxsiy elektron kutubxona 
Foydali havolalar va 
foydalanuvchining 
elektron katalogi 
Shaxsiy foydalanish 
uchun import 
qilingan axborot 
resurslari 
Foydalanuvchi 
tomonidan 
shakllantirilgan axborot
resurslari 
Foydalanuvchi ID – password 
O‘zbekiston ARM korporativ tarmog‘ida o‘tkazilgan tadqiqotlar 
shuni ko‘rsatadiki, bu texnologiyalarni qo‘llash quyidagi afzalliklarga 
ega:

---

28 

kutubxona ma’lumotlarini qayta ishlashda yuqori darajadagi tezlik; 

ARMdagi shaxsiy kompyuterlarga bo‘lgan texnik talablar va 
foydalanuvchilar uchun texnik talablarning pasayishi; 

moslashuvchanligi; 

samaradorligi: dasturiy ta’minot uchun qo‘shimcha mablag‘ 
ajratilmaydi, foydalanuvchilar uchun ma’lumot bazalariga onlayn ega 
bo‘lish imkoni yaratilib, kompyuter xotirasi tejaladi (ma’lumotlar va 
dasturlar masofaviy serverlarda saqlanadi). 
Texnologik masalalarni yechish tashkiliy masalalarni yechishdan 
ko‘ra osonroq ekani aniqlandi. Tashkiliy masalalarga quyidagi vazifalar 
kiradi:

Axborot-resurs 
markazlari 
xodimlariga 
avtomatlashtirilgan 
tizimlar va korporativ tarmoqda ishlash bo‘yicha ta’lim berish; 

Korporativ tarmoqda ish jarayonini boshqarish; 

Tarmoqning muvaffaqiyatli ishlashi uchun ijrochilar orasida 
vazifalarning to‘g‘ri taqsimlanishi; 

Resurslardan foydalanishda mualliflik huquqi masalalarini hal 
qilish.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, tashkiliy masalalarni samarali hal etish 
loyihani amalga oshirish samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
Tashkiliy masalalarni yechishda to‘liq matnli elektron resurslardan 
foydalanishni ta’minlash hamda elektron nashrlarga oid mualliflik 
huquqlariga rioya qilish masalalari muhim o‘rin tutadi.
ARMAT tizimida uchta ish tartibi nazarda tutilgan:
1.
Axborot manbadan erkin foydalanish. Muallif yoki manba egasi 
tomonidan mazkur manbadan ochiq foydalanishga imkon yaratish. 
2.
Ro‘yxatdan o‘tgach foydalanish imkoni. Muallif yoki manba egasi 
tomonidan 
dastlabki 
ro‘yxatdan o‘tgach, mazkur manbadan 
foydalanishga imkon yaratish. 
3.
Pullik foydalanish. Axborot manba resursning to‘lovi amalga 
oshirilgach taqdim etiladi. 
Yuqorida keltirilgan masalalarni to‘liq hal etilishi ARM korporativ 
tarmog‘ining samarali ishlashiga imkon yaratadi. 
Bu model quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:

kuchli xarakteristikaga ega server yig‘ma elektron kataloglarni 
(YEK), ta’lim muassasalari ARMlari elektron kataloglari va to‘liq 
matnli ma’lumot bazalarini saqlash uchun o‘rnatiladi;

---

29 

avtomatlashtirilgan kutubxona tizimi faqat bosh serverda 
o‘rnatiladi. Zaruratga ko‘ra ARMlar ma’lumotlarni bosh serverdan 
o‘zlarining serverlariga yuklab olishlari mumkin;

ma’lumot bazalarini boshqarish markazlashgan holda amalga 
oshiriladi. 
Tarmoq 
boshqaruvchilari 
(administratorlar) 
axborot 
xavfsizligini, viruslar xuruji, YEKda ma’lumotlarning takrorlanishini va 
boshq. nazorat qiladilar;

har bir ARM mustaqil ravishda o‘zining mutaxassislari tomonidan 
tuzilgan, shuningdek, boshqa ARM yoki yig‘ma elektron katalog 
markazidan (YEKM) olib elektron kataloglarini tashkil etishi, yurgizishi 
mumkin;

Internet, Intranetning yuqori tezligi talab etiladi, chunki ma’lumot 
bazalariga bo‘lgan murojaatlar soni juda katta bo‘ladi

bosh serverda har bir ARM uchun axborot uchun xotira muhiti 
ajratiladi.
Tarmoq samaradorligi ko‘rsatkichlari quyidagilar:

foydalanuvchilar axborot resurslariga erkin ega bo‘lishni 
ta’minlash. 

Oliy 
ta’lim muassasalari ARM va axborot-kutubxona 
muassasalari korporativ tarmog‘ining YEK orqali qanday axborot 
resurslari qaysi kutubxonalarda mavjud, ulardan foydalanish bo‘yicha 
sharoitlarning mavjudligi haqida axborot olish mumkin. 

Kutubxonalarda elektron kataloglashtirishda takrorlanishlarni 
qisqartiradi. Elektron bibliografik yozuvlarni qayta takrorlamay, 
yaratilganlarini tarmoq orqali olish mumkin. 

Axborot-kutubxona xizmatlarini keng ko‘lamda ta’minlash. Bu 
axborot resurslariga masofadan turib to‘liq matnli ma’lumot bazalaridan 
foydalanishga imkon yaratish, hujjatlarni yetkazib berish, ma’lumot 
bazalarini statistikasini yuritish kabilar.

Barcha bilim sohalariga oid bibliografik axborotni yetkazib berish 
sifatini va tezkorligini oshirish. Bibliografik axborot sifati jiddiy 
yaxshilanadi, 
chunki, 
yozuvlar 
bazasiga 
ma’lumot 
kiritish 
markazlashgan holda yuqori malakali mutaxassislar tomonidan takroriy 
tekshiruvlar natijasida amalga oshiriladi.

Axborotni qayerda joylashganidan qat’i nazar foydalanish uchun 
imkon yaratish tamoyilini amalga oshiradi. YEK ma’lumot bazalari 
Konsorsumning barcha a’zolari uchun ochiq bo‘lib, har bir ishtirokchi 
qayerda joylashganidan qat’i nazar ulardan foydalanish huquqiga ega.

---

30 

Axborot resurlariga ruhsatsiz kirish borasidagi xavfsizlikni 
ta’minlash. YEK ma’lumotlar bazasini boshqarish markazlashgan holda 
yuqori malakali ma’lumot bazalari va tarmoq administratorlari 
tomonidan boshqariladi. Bu orqali yozuvlarni himoyalash, o‘chib 
ketishlarini oldini olish, ruxsatsiz kirishlardan saqlanadi.