М. Қ. Пардаев, Ш. С. Олтаев, Х. А. Улашев

10.
 
Маълум давр ичидаги нархларнинг ... нафақат шу давр ичидаги 
харажатлар ўсишининг ўзгаришини, балки олдинги даврлардаги 
харажатлар ўсишининг давомли таъсирини ҳам акс эттиради.
A.
Ўзгариши 
B.
Ўзгармаслиги 
C.
Ошиши 
D.
Тушиши 

---

115 
6-боб. ТЎЛОВ БАЛАНСИНИНГ ИҚТИСОДИЙ ТАҲЛИЛИ 
 
Режа: 
6.1. Иккиѐқлама ѐзув асосида ҳисобга олиш тизими. 
6.2. Трансфертлар таҳлили ва капитал операциялар ҳисоби 
6.3. Импортни таҳлил қилиш 
6.4. Экспортни таҳлил қилиш 
 
6.1. Иккиѐқлама ѐзув асосида ҳисобга олиш тизими. 
Тўлов баланси — маълум давр мобайнида мамлакат резидентлари ва 
ташқи дунѐ ўртасида бўладиган битимлар статистик қайд қилинган 
ҳужжатдир. У мамлакатнинг иқтисодий алоқаларини аниқ-лўнда ифодалаб, 
пул-кредит, валюта, бюджет-солиқ, xалқаро савдо сиѐсатини ҳамда давлат 
қарзини бошқариш йўналишларини танлаш учун индикатор вазифасини 
бажаради. 
Мамлакатнинг маълум вақтдаги барча xалқаро иқтисодий фаолияти, шу 
жумладан, ташқи савдо, капитал ва ишчи кучи миграцияси ҳам тўлов 
балансида ўз аксини топади. Ҳар қандай ташқи иқтисодий битим валюта 
айирбошлаш ва валюта операциялари орқали амалга оширилади.
Демак, мамлакатнинг жаҳон бозоридаги фаолияти натижалари 
пировардида xорижий валюта тушумлари ва xаражатларида ифодаланади. 
Шунинг учун ҳам тўлов балансини, бир томондан, четдан келадиган барча 
тушумлар, иккинчи томондан эса, четга чиқариладиган барча тўловлар 
кўрсатилган ҳужжат сифатида қараш мумкин. Тушум фақат экспорт 
ѐрдамида таъминланиши мумкин. Аксинча, xорижий товарларни ва 
xизматларни сотиб олиш (импорт) учун тўловлар ва xорижий валюта 
xаражатлари билан боғлиқ бўлади. Бунда Товар деганда айирбошланадиган 
ҳар қандай нарса тушунилади, яъни, у моддий неъмат, xизмат, ишчи кучи, 
капитал ва валюта бўлиши мумкин
78
. 
Тўлов балансида барча иқтисодий битимлар иккита катта гуруҳга 
бўлинади: жорий операциялар ва капитал ҳаракати билан боғлиқ 
операциялар. Шунга кўра тўлов баланси структараси ҳам икки қисмдан 
иборат: 
1.
Жорий операциялар ҳисоби; 
2.
Капитал ҳаракати ҳисоби. 
Жорий операциялар ҳисобида маҳсулотлар ва xизматлар экспорти 
«плюс», импорт эса «минус» ишоралари билан белгиланади. Яъни, жорий 
операциялар ҳисобида ички маҳсулотлар экспорти кредит сифатида, аксинча, 
мамлакатга маҳсулотлар олиб келиш - импорт эса дебет сифатида 
кўрсатилади. Чунки, маҳсулотлар экспорти xорижий валюта ишлаб топиб, 
мамлакат валюта заҳирасини бойитса, импорт мамлакатдан валюта чиқиб 
78
Д.Қ.Аҳмедов, А.Э.Ишмухаммедов, Қ.Х.Жумаев, З.А.Жумаев. Макроиқтисодиѐт. Дарслик. – Т., ТДИУ, 
2004, 240 бет. 

---

116 
кетишига олиб келади. Бу ўз навбатида мамлакат валюта заҳирасини 
камайтиради.