М. Қ. Пардаев, Ш. С. Олтаев, Х. А. Улашев

16.2. Мамлакат аҳолисининг таркибий тузилиши. 
Демографик прогнозлар аҳоли динамикасини унинг жинсий ѐш структураси, 
туғилиш, худудий ҳаракати тугрисидаги маълумотларни таҳлил қилиш асосида куриб 
чиқди. Демографик прогнозлаш оилаларнинг келажак сонини уларнинг уртача катталиги, 
аҳоли кўчма оқимларининг интенсивлиги, йуналишлари, фаол меҳнат фаолияти, 
давомийлиги ва бошқалар тугрисида прогноз ахборот олиш имкониятини беради
107
. 
Демографик прогнозлар асосида жамият эҳтиѐжлари хажми ва структураси, 
истеъмол товарлари ишлаб чиқариш, халқ таълими, соғлиқни сақлаш тизими тараққиѐти 
ва бошқалар режалаштирилади. Шу таҳлил демографик прогнозлар ижтимоий тараққиѐт 
ва хаѐт даражасини ошириш прогнозлари билан изчил боғланган. Демографик 
прогнозлашни амалга оширишда усулларни танлаш муҳим жиҳат ҳисобланиб, уларнинг 
ѐрдамида аҳолининг келажакдаги сонини янада аниқроқ белгилаш мумкин. Аҳоли сонини 
прогнозлашнинг асосий усулларидан бири компонентлар усули ҳисобланиб, унинг 
моҳияти асосий компонентларнинг келажак динамикаси, яъни туғилишлар ва ўлишлар 
сони, худудга кучиб келишлар ва кучиб кетишлар сонини жамлашдан иборат. Бутун 
мамлакат миқѐсида аҳоли сонини прогноз қилишда дастлабки икки компонент етарлидир. 
 
16.3. Ишчи кучи, шаҳар ва қишлоқларда уларнинг таркибий 
тузилиши. 
 
Демографик прогнозлашлашнинг етакчи ўринларидан бири меҳнат 
ресурслари сонининг перспектив баҳоланиши ҳисобланади. Унинг негизи 
аҳолининг жинсий ѐш структураси бўйича сонининг прогнози саналади, 
бунинг асосида меҳнатга лаѐқатли 16—55 (59) ѐшдаги аҳоли сони 
тўғрисидаги маълумотлар олинади. 
Прогнозлашда энг аввало меҳнат ресурсларини такрор ишлаб 
чиқаришнинг барча томонларини қамраб олувчи мавжуд қонуниятлар ва 
уларнинг шаклланиши, такомилашиши ва қўлланилиши бўйича ўрганиш 
лозим. Буларнинг барчаси шунга мувофиқ статистик ѐки бошқа ахборот 
тўпланишини талаб қилади. 
Аҳоли сонини прогнозлашда экстрополяция ва математик моделлаш 
усулларидан кенг қўлланилади. 
Иммиграция усули асосида динамик қаторлардан фойдаланган ҳолда 
аҳоли ҳаракатининг турли компонентлари прогнозлари аниқланади. Бу 
прогноз ўрта ва узоқ муддатли давр учун яратилади. Ҳозирги пайтда 
107
E. WayneNafziger. Economic Development. 2006 by cambridge university press Cambridge University press 
439-446 p. 

---

207 
математик моделлаш усуллари ва биринчи навбатда омилли таҳлил усули 
кенг қўлланилмоқда. 
Аҳоли сонини прогнозлаш модели тенгламалар тизими кўринишида 
тузилади
108
. 
У=а
0
+а
1
х
1
-а
2
х
2
+а
3
х
3
Бу ерда: х
1
–туғилиш,х
2
–ўлим, х
3
–миграция.
Х
1
=b
0
+b
1
z
1
к+b
2
z
2
+ b
3
z
3
… 
Х
2
=с
0
+с
1
z
1
+ с
2
z
2
+ с
3
z
3
… 
Х
3
=d
0
+d
1
z
1
+ d
2
z
2
+ d
3
z
3
… ва хоказолар.